حسن بن علی بن محمد(ع) مشهور به امام حسن عسکری، (۲۳۲-۲۶۰ق) یازدهمین امام شیعیان اثناعشری است که به مدت ۶ سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. او فرزند امام هادی(ع) و پدر امام زمان(عج) است.
مشهورترین لقب وی، عسکری است که به اقامت اجباریاش در سامرا اشاره دارد. او در سامرا تحت مراقبت حکومت قرار داشت و برای فعالیتهای خود با محدودیت روبهرو بود. امام عسکری از طریق نمایندگان خود و نیز از راه نامهنگاری، با شیعیان ارتباط داشت. عثمان بن سعید، نخستین نایب خاص امام زمان(عج)، از نمایندگان خاص وی نیز به شمار میرفت.
امام حسن عسکری در هشتم ربیعالاول سال ۲۶۰ق، در ۲۸ سالگی در سامرا به شهادت رسید و در کنار مرقد پدرش دفن شد. مدفن آن دو به حرم عسکریین مشهور است و از زیارتگاههای شیعیان در عراق به شمار میآید.
احادیثی از امام عسکری در موضوعات تفسیر قرآن، اخلاق، فقه، امور اعتقادی، ادعیه و زیارت روایت شده است.
نسب: نسب امام حسن عسکری(ع) با هشت واسطه به علی بن ابیطالب(ع) نخستین امام شیعیان میرسد. پدرش امام هادی(ع)، دهمین امام شیعیان اثناعشری است. به نقل از منابع شیعی، مادر آن حضرت کنیز بود و حُدیث یا «حدیثه» نام داشت. برخی دیگر از منابع نام او را «سوسن»، «عسفان» و سلیل گفتهاند. امام عسکری برادری به نام جعفر داشت که نزد شیعیان به جعفر کذابمعروف است. او پس از شهادت امام عسکری(ع)، ادعای امامت کرد و با انکار تولد فرزندی برای ایشان، به عنوان تنها وارث، مدعی میراث آن حضرت شد. سید محمد و حسین دیگر برادران او بودهاند.
لقبها: لقبهای وی را هادی، نقی، زکی، رفیق و صامت ذکر کردهاند. برخی از مورخان لقب «خالص» را هم گفتهاند. «ابن الرضا» نیز لقبی است که امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) به آن شهرت یافتهاند. لقب «عسکری» نیز مشترک میان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، است زیرا هر دو در شهر سامرا اقامت اجباری داشتند. «عسکر» عنوان غیرمشهوری برای سامرا بوده است. همچنین به خاطر اشتراک نام «حسن» میان ایشان و امام حسن مجتبی(ع)، ایشان را « حسن اخیر» نیز خواندهاند.
کنیه: کنیه وی «ابومحمد» بود. در بعضی منابع کنیههای ابوالحسن، ابوالحجه، ابوالقائم نیز به کار رفتهاست.
تولد: بیشتر منابع تولد ایشان را در مدینه دانستهاند ولی از تولد او در سامرا نیز سخن رفته است. بیشتر منابع متقدم امامیه ولادت حضرت را در ربیع الثانی سال ۲۳۲ق دانستهند. در روایتی به نقل از امام حسن عسکری نیز همین تاریخ ذکر شده است. برخی دیگر از منابع امامیه و اهلسنت ولادت حضرت را در سال ۲۳۱ نیز نوشتهاند. شیخ مفید در «مسار الشیعه» روز ولادت امام را ۱۰ ربیعالثانی آورده است. در قرن ششم قمری این قول به حاشیه رفت و تولد حضرت در ۸ ربیعالثانی شهرت یافته است که قول مشهور نزد امامیه نیز هست.
شهادت: امام عسکری ۸ ربیعالاول سال ۲۶۰ق در دوره حکومت معتمد عباسی در سن ۲۸ سالگی به شهادت رسید. گزارشهایی نیز درباره شهادت ایشان در ماههای ربیع الثانی و جمادی الاولی وجود دارد. بنا به گفته طبرسی در اعلام الوری، بسیاری از علمای امامیه معتقدند که امام عسکری بر اثر مسمومیت شهید شده است. مستند آنان روایت «و الله ما منّا الا مقتول شهید» منقول از امام صادق(ع) است. از برخی گزارشهای تاریخی برمیآید که دو خلیفه قبل از معتمد نیز در صدد قتل امام عسکری برآمده بودند. در روایتی آمده است معتز عباسی به حاجب خود دستور داد امام را در مسیرکوفه به قتل برساند ولی با آگاه شدن مردم، موفق نشد. بر اساس گزارش دیگری، مهتدی عباسی نیز تصمیم گرفت امام را در زندان به شهادت برساند ولی تصمیم او عملی نشد و دوره حکومت او به سر رسید.۲۷ امام عسکری در خانه خود در سامرا، که پیشتر امام هادی(ع) نیز در آنجا دفن شده بود، مدفون است. به نقل عبدالله بن خاقان (از وزیران معتمد عباسی) پس از شهادت امام عسکری، بازارها تعطیل شد و بنیهاشم، بزرگان، رجال سیاسی و مردم در تشییع پیکر ایشان شرکت کردند.
همسر: طبق نقل مشهور، امام عسکری(ع) همسری اختیار نکرد و نسل او تنها از طریق کنیزی ادامه یافت که مادر حضرت مهدی(ع) است. منابع، نام مادر امام مهدی(ع) را متعدد و مختلف ذکر کردهاند. در منابع آمده است امام حسن عسکری(ع) خادمان و کنیزان متعدد رومی و صقلایی و ترک داشت و شاید این اختلاف در نام مادر امام زمان، از سویی به سبب تعدد کنیزان و از سوی دیگر به منظور پنهان نگاهداشتن تولد امام مهدی(ع) بوده است.
فرزند: بر اساس اکثر منابع شیعه، تنها فرزند آن حضرت، امام زمان(ع) مسمّا به «محمد» است. از علمای اهل سنت نیز کسانی چون ابن اثیر و شبلنجی و ابن صباغ مالکی نیز نام محمد را به عنوان فرزند امام عسکری ذکر کردهاند.
درباره فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد و او را دارای ۳ پسر و ۳ دختر شمردهاند. خصیبیافزون بر امام مهدی(ع) از دو دختر به نامهای فاطمه و دلاله نام برده و ابن ابی الثلج افزون بر آن امام، پسری به نام موسی و دو دختر به نامهای فاطمه و عایشه (یا ام موسی) را برشمرده است، اما در برخی کتب انساب، نامهای ذکر شده، خواهران و برادران امام حسن عسکری هستند که شاید با فرزندان او خلط شدهاند. در مقابل، برخی از منابع اهل سنت وجود فرزندی برای امام عسکری را انکار کردهاند که به احتمال این دیدگاه به خاطر مخفی بودن ولادت امام دوازدهم و عدم اطلاع آنان از تولد وی بوده است.
انتقال به سامرا: در سنین کودکیِ امام حسن عسکری، پدرش امام هادی(ع) به اجبار به عراق فراخوانده شد و در سامرا، پایتخت آن روز عباسیان، تحتالحفظ قرار گرفت. در این سفر امام عسکری نیز همراه پدر بود. مسعودی زمان این سفر را سال ۲۳۶ق و نوبختی سال ۲۳۳ق گفتهاند. امام حسن عسکری بیشتر عمر خود را در سامرا گذراند و مشهور است که ایشان تنها امامی است که به حج نرفت، ولی درعیون اخبار الرضا و کشف الغمه روایتی نقل شده که راوی، آن را در مکه از امام حسن عسکری شنیده است. غیر از این سفر به مکه، سفر ایشان به جرجان نیز گزارش شده است.