آیا پس از قیامت و رسیدگى به حساب، انسان ها براى همیشه در بهشت می مانند یا این که انسان هایى جدید خلق می شوند؟
میل به زندگى جاودانه و همیشگى، در فطرت و دل همه انسان ها نهفته است. خداوند بزرگ، انسان ها را به گونه اى آفریده که دوست دارند همیشه زنده باشند و تا ابد زندگى کنند، امّا از آن جا که عمر انسان در این جهان محدود و کوتاه است، خداوند براى این که انسان را به آرزوى جاودانه اش ـ که سعادتِ همیشگى و پایدار است ـ برساند، جهان جاودانه، پایدار و برتر آخرت را آفرید و در این جهان، با فرستادن پیامبران از انسان ها دعوت کرد تا خود را براى ورود به آن جهان آماده کنند. قرآن، درباره این آرزوى جاودانه انسان و آفریدنِ جهان جاویدان و پایدار آخرت می فرماید:
(وَ أُزْلِفَت الْجَنَّهُ لِلْمُتّقینَ غَیرَ بَعید * اُدْخُلُوها بِسَلـم ذلِکَ یومُ الخُلُودِ * لَهُمْ ما یشاءُونَ فِیها وَ لَدَینا مَزِیدٌ)؛[26] بهشت را براى پرهیزگاران نزدیک آورند تا دور نباشند. این همان وعده اى است که به هر توبه کننده پرهیزگارى داده شده بود. آنهایى که در نهان، از خداى رحمان بترسند و با دلى توبه کار آمده باشند. به سلامت وارد بهشت شوید که این روز جاودانگى است. در آن جا هرچه بخواهند هست و از آن بیشتر [نیز]نزد ما وجود دارد.
از آیه 23 این سوره که می گوید: به سلامت وارد بهشت شوید که این روز جاودانگى است، می فهمیم که جهان آخرت همیشگى و جاودانه است و فرجام و نهایتى ندارد.
در پاسخ این سؤال که آیا ممکن است کسانى که در جهنم به سر می برند، بخشیده شوند؟ باید گفت:
اوّلاً، کسانى در آخرت از بهشت محروم خواهند شد و به دوزخ خواهند رفت که در این جهان، از روى کفر و سرکشى به مخالفت با خداوند، آموزش هاى پیامبران و احکام دین برخاسته و خود را به انواع گناهان و ناپاکى ها آلوده کرده باشند و در این جهان، از گذشته تاریک خود پشیمان نشده و از کارهاى زشت خود توبه نکرده و باکارهاى نیک و شایسته، زشتى هاى خود را جبران نکرده باشند، امّا اگر کسانى در این جهان، از روى ناآگاهى از شیطان فریب خورده، ولى زود به خود آمده و از خدا آمرزش و بخشش خواسته باشند، خداوند به آنها وعده بخشش داده، آنها را به بهشت خواهد بُرد؛ چنان که در آیه 17 نساء می فرماید: براستى که خداوند توبه افرادى را می پذیرد که کار ناشایسته اى را از روى نادانى مرتکب شوند، ولى بزودى توبه کنند؛ پس خداوند توبه چنین افرادى را می پذیرد … .
ثانیاً، کسانى که به خاطر گناهانشان به دوزخ می روند، دو دسته اند: اوّل، گروهى که مدتى به طور موقت در دوزخ مانده و با تحمّل کیفر گناهانشان پاک شده و به آنان اجازه ورود به بهشت داده می شود. دوم، کسانى که تا پایان عمرشان به کفر و انکار و مخالفت با خدا و ستم بر بندگان خدا سرگرم بوده، سرتاسر زندگیشان پر از سیاهى، تباهى و تاریکى و پلیدى بوده تا لحظه آخر عمرشان از کارهاى زشتشان پشیمان نشده اند، بلکه با غرور به آن افتخار می کرده اند. اینان، همیشه در دوزخ خواهند ماند؛ قرآن در این باره می فرماید:
(اللّهُ وَلِىُّ الَّذینَ ءامَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمـتِ اِلَى النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطّـغُوت یخْرِجُونَهُم مِنَ النُّور اِلَى الظُّلُمـتِ أُولئِک أَصْحـبُ النّارِ هُمْ فِیها خـلِدُونَ)؛[27] خدا یاور مؤمنان است و آنها را از تاریکى ها به روشنایى می برد، ولى طاغوت، یاور کافران است و آنها را از روشنایى به تاریکى ها می برد. آنان در آتش جاودانه اند.
اگر به آیاتى که درباره قیامت نازل شده مراجعه کنیم، خواهیم دید که در آن روز، نظامِ زندگى دگرگون خواهد شد. انقلابى کیهانى روى خواهد داد. زمین کنونى به گونه اى دیگر تبدیل خواهد شد. (یوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَیرَ الأَرْضِ و السَّمـوتُ و بَرَزُوا لِلّهِ الوحِدِ القَهّار)[28]؛ در آن روز که این زمین به زمین دیگر، و آسمان ها به گونه اى دیگر تبدیل می شوند و در پیشگاه خداوند یکتاى قهار حضور می یابند. و یا: در آن هنگام که ستارگان محو و تاریک شوند. و [کرات] آسمان از هم بشکافند. و در آن زمان که کوه ها از جا کنده شوند.[29]
علامه طباطبائى در توضیح این آیات می فرماید:
در رستاخیز و پاداش، با ویران شدن زمین، فرو ریختن کوه ها، شکافتن آسمان و محو شدنِ ستارگان و حوادثِ دیگر، بساطِ جهان درهم پیچیده خواهد شد.[30] پس در آن روز، زمینى هم چون زمینِ دنیا نخواهد ماند، تا انسانى بر روى آن زندگى کند. در آیه دیگرى، درباره سرنوشت انسان ها در زمین می خوانیم: (کُلُّ مَنْ عَلیها فان * وَ یبْقى وَجهُ رَبِّکَ ذُوالجَلـلِ وَالإِکرامِ)[31]؛ همه کسانى که روى آن[ زمین] هستند، فانى می شوند. و تنها ذاتِ ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقى می ماند. همان طور که مشاهده شد، در قیامت، انسان هاى کنونى که از نسل آدم و حوا هستند، بر زمین نخواهند ماند. نیکوکاران آنها به بهشت و اهل دوزخ به جهنّم خواهند پیوست، امّا بعضى از روایات، نشان از آن دارد که بر زمین کنونى ـ که البته شکل و نظامِ آن تغییر یافته است ـ انسان هایى متفاوت با انسان هاى امروزى خواهند بود. علامه طباطبائى روایتى را از امام باقر(ع) می آورد که آن حضرت می فرماید: شاید فکر کنید هرگاه قیامت فرا رسد و بدن هاى بهشتیان با ارواحشان به بهشت و اهل دوزخ با ارواحشان به جهنم روند، دیگر کسى خداوند را در سرزمین هایش پرستش نخواهد کرد. به خدا سوگند، خداوند، مخلوقاتى بدون جنس نر و ماده خواهد آفرید که او را پرستش کنند و او را به یگانگى و عظمت شناسند و براى آنها زمینى می آفریند که آنها را بر خود حمل کند و آسمانى که بر آنها سایه افکند.[32]
—————
[26] ق، آیه 31 ـ 35.
[27] بقره، آیه 257.
[28] ابراهیم، آیه 48.
[29] مرسلات، آیه 7 ـ 9.
[30] المیزان، ج 20، ص 148.
[31] الرحمن، آیه 25 و 26.
[32] المیزان، ج 12، ص 93.