شرح دعای ابوحمزه ثمالی از آیت الله جوادی آملی (قسمت دهم)
فرازهای مطرح شده:
اَللّهُمَّ اَشغَلْنَا بِذِکرِکَ وَ اَعِذْنَا مِنْ سَخَطِکَ وَ اَجِرْنَا مِنْ عَذابِکْ وَارْزُقنا مِنْ مَواهِبِکْ وَ أنعِمْ عَلَینَا مِن فَضلِکَ وَارْزُقنا حَجَّ بِیتِکَ وَ زِیارَهِ قَبرِ نَبیِّکَ صَلَواتُکَ وَ رَحمَتُکَ وَ مَغفِرَتُکَ وَ رِضوانُکَ عَلَیهِ وَ عَلی اَهلِ بِیتِه
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد. وَاغْفِر لِی وَ لِوالِدَیَّ وَارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغیراً وَاجْزِهِمَا بِالأحسانِ اِحساناً وَ بِالسَّیئاتِ غُفراناً .
گر چه همواره راه نیایش عبد و مولا باز است، ولی برای زمان مشخص مانند ماه مبارک رمضان که عید اولیای الهی است، فضیلت مخصوص است.
یکی از خواسته‌های امام سجاد سلام الله علیه در سحرهای ماه مبارک رمضان طبق نقل ابوحمزه ثمالی این است:
***اَللّهُمَّ اَشغَلْنَا بِذِکرِکَ وَ اَعِذْنَا مِنْ سَخَطِکَ وَ اَجِرْنَا مِنْ عَذابِکْ وَارْزُقنا مِنْ مَواهِبِکْ وَ أنعِمْ عَلَینَا مِن فَضلِکَ وَارْزُقنا حَجَّ بِیتِکَ وَ زِیارَهِ قَبرِ نَبیِّکَ صَلَواتُکَ وَ رَحمَتُکَ وَ مَغفِرَتُکَ وَ رِضوانُکَ عَلَیهِ وَ عَلی اَهلِ بِیتِه ***
در عین حال که وجود مبارک امام سجاد از ذات أقدس إله نجات از دوزخ و رهائی از عواقب تلخ گناه را مسئلت می‌کند، یاد و نام خدا را هم از خدا طلب می‌کند، درخواست می‌کند. قبلاً هم ملاحظه فرمودید که بعد از تخلیه از گناه نوبت به تجلیه و تَحلیّه می‌رسد. در خیلی از جمله‌ها اوّل بخشایش گناه را طلب می‌کند بعد حِلیة نام و یاد الهی را!
عرض می‌کند: خدایا! ما را به نام خودت مشغول بکن که یاد تو در دل و نام تو بر لب! در صحیفه سجادیّه این چنین عرض می‌کند: یا مَنْ ذِکرُهُ شَرَفٌ لِلذاکِرین وَاشْغَلْ قُلُوبَنا بِذِکرِکَ عَنْ ذِکرِ مَنْ سِواکْ. (2) پروردگارا! اگر کسی بود که یاد تو شرف کسانی است که به نام تو و یاد تو به سر می‌برند. یعنی اگر کسی یاد تو را در قلبش احیاء کرده است، آن قلب قلب شریف است. و اگر دل ای ظرف یاد تو نبود، از شرف غیبی و الهی طرفی نبسته است!
پروردگارا! اگر کسی بود که یاد تو شرف کسانی است که به نام تو و یاد تو به سر می‌برند. یعنی اگر کسی یاد تو را در قلبش احیاء کرده است، آن قلب قلب شریف است. و اگر دل ای ظرف یاد تو نبود، از شرف غیبی و الهی طرفی نبسته است!
عرض می‌کند: خدایا! ای کسی که یاد او و نام او شرف است برای ذاکر، قلب ما را به نام خودت مشغول کن و دل ما را از هر یاد و نامی اِعراض بده که صحنه نفس ما صحنه نام و یاد تو باشد! در بحث‌های آینده به خواست خدا خواهیم داشت که امام سجاد سلام الله علیه عرض می‌کند: دل ما را لبریز از خشیّت خود و همچنین محبّت خود قرار بده. این ذکر مُستوئِب باعث آن خشیّت غالب یا محبّت غالب می‌شود. اگر انسان دائماً به یاد حقّ بود، فقط از او می‌هراسد و به او امیدوار است. و اگر دائماً به او امیدوار بود و از او هراسناک بود، کم کم دائماً به او مهر می‌ورزد و نام و یاد غیر از او را از دل بیرون می‌کند. و اگر دائماً به نام و یاد او به سر برد و فقط به او مهر ورزید، قلبش مُتیَّم به حبّ الهی خواهد شد، که کم کم به محدوده حَیَمان فرشتگان بار می‌یابد.
آنچه که در دعای کمیل آمده است که: قَلبِی مُتَیَّمَاً بِحُبِّکْ. (3) این بعد از آن است که انسان اوّل قلبش را به نام خدا و یاد خدا متذکّر کرد، بعد در خوف و رجاء موحّد شد، بعد محبّ خدا شد، بعد محبوب خدا! اگر چنانچه تمام قلب محبّ خدا بود و مُتیّم به حبّ الهی شد، آنگاه چنین قلبی هم محبوب ذات أقدس إله است.
در این جمله‌های دعای ابوحمزه ثمالی، امام سجاد سلام الله علیه به خدا عرض می‌کند: پروردگارا ! ما را به نام خودت مشغول بکن! چنین که در زیارت امینُ الله هم این چنین است که قلوب ما را مَشغُولَهً عَنِ الُّدنیا، مُفارِقَهً عَنِ الدُّنیا بِحَمْدِکَ وَ ذِکرِکَ وَ ثَنائِکْ. (4) ما را به نام خودت مشغول بکن و از ذکر دنیا و آنچه رأس کلّ خطیئه است ما را باز بدار . وَ أعِذْنَا مِنْ سَخَطِکَ، ما را از انتقام و خشم خودت پناه بده. و ما را از عذابت نجات بده و از مواهب ات برخوردار بفرما، و فضلت را بر ما به عنوان نعمت‌های الهی ارزانی بدار !
آنگاه زیارت حجّ خدا، حجّ خانه خدا و زیارت مواقف شریفه، حرم مطهّر پیغمبر صلّی الله علیه و سلّم و ائمه معصومین سلام الله علیهم مورد درخواست است. آن روز که امام سجاد سلام الله علیه این دعاها را ایراد می‌کردند، سخن از بقیع و ائمه بقیع و مشاهد مشرّفه در بقیع نبود! البتّه شهدای دیگر، مؤمنین و مؤمنات در مدینه مدفون بودند، امّا سخن از ائمه بقیع نبود. ولی الآن که پیروان قرآن و عترت این دعاها را در سحرهای ماه مبارک رمضان تلاوت و قرائت می‌کنند، منظورشان این خواهد بود که ما آمدیم که مشرّف بشویم، هم حرم مطهّر پیغمبر صلّی الله علیه و آله را زیارت کنیم، هم ائمه بقیع را و هم قبور مؤمنین را و هم قبور شهدای اُحُد را و مانند آن.
پروردگارا ! مرا بیامرز، پدر و مادر مرا بیامرز ، آنها را مورد رحم و مهر قرار بده، همان طور که آنها در کودکی به لطف و احسان تو مرا پروراندند، آنها را هم مورد رحمت قرار بده . به آنها اگر کار خیر کردند، در قبال احسانشان، احسان بده و اگر سَیّئ ای داشتند خدای ناکرده، آنها را هم ببخش!
عرض می‌کند:
پروردگارا! تو نزدیکی، دور نیستی و جواب می‌دهی، کسی را ناامید نمی‌کنی. توفیقی بده که ما به طاعت تو عمل بکنیم و بر ملّت تو و بر سنّت رسول خدا صلّی الله علیه و سلّم برویم . این که عرض می‌کنیم: وَ تَوَفَّنَا عَلی مِلَّتِکَ، این در حقیقت عمل به وصیّت یعقوب و ابراهیم (سلام الله علیهما) است . این بزرگواران، فرزندان ظاهری و باطنی خود را توصیه کردند که بر ملّت الهی بمیرند، که آنها مثلاً جریان یعقوب این چنین است که به فرزندان خود فرمود: یا بَنِیَّ، لا تَمُوتُنَّ إلا وَ أنتُمْ مُسلِمُون.(5) یعنی بکوشید که مسلمان بمیرید. همین وصیّت را قبل از یعقوب، ابراهیم خلیل (سلام الله علیه) هم به فرزندان خود کرده است. و چون مسلمان‌های راستین فرزندان ابراهیم خلیل‌اند، مِلَّهَ أبیکُمْ اِبراهیم هُوَ سَمّاکُمُ المُسلِمینَ مِنْ قَبل (6)، که در بخش پایانی سوره مبارکه حج است، نشان می‌دهد که همه مسلمان‌ها فرزندان ابراهیم خلیل، آن بت شکن تاریخ اند! اگر مسلمان‌ها فرزندان ابراهیم خلیل اند، باید به وصیّت پدرشان عمل کنند. وجود مبارک خلیل حقّ به ما وصیّت کرد که سعی کنید اسلام را به همراه تان به برزخ و قیامت ببرید. اگر کسی ایمان مُستُودَع داشته باشد، معاذالله در پایان عمر بی ایمان می‌میرد.
آنگاه عرض می‌کند:
***اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد. وَاغْفِر لِی وَ لِوالِدَیَّ وَارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغیراً وَاجْزِهِمَا بِالأحسانِ اِحساناً وَ بِالسَّیئاتِ غُفراناً***
پروردگارا ! مرا بیامرز، پدر و مادر مرا بیامرز ، آنها را مورد رحم و مهر قرار بده، همان طور که آنها در کودکی به لطف و احسان تو مرا پروراندند، آنها را هم مورد رحمت قرار بده . به آنها اگر کار خیر کردند، در قبال احسانشان، احسان بده و اگر سَیّئ ای داشتند خدای ناکرده، آنها را هم ببخش! گرچه پدر و مادر جزء مجاری فیض إله هستند، امّا یک انسانی که خدا را می‌خواند به عنوان مبداء و مُنعِم کلّ، او دیدش درباره جهان این نیست که ذات أقدس إله فاعل بعید است و موجودات دیگر فاعل قریب. چنین که دید او این نیست که خداوند فاعل به معنای ما مِنه است، یعنی فاعل الهی و مُجدّ، و دیگران فاعل به معنای ما بِه اند، یعنی علّت مُعدّه. چون بالأخره اگر دیگران فاعل قریب باشند، خدا فاعل بعید، و دیگران فاعل ما بِه باشند، خدا فاعل ما مِنه، یعنی دیگران وسیله باشند، خدا مبداء فاعلی، باز یک صیرورتی و تعدّدی هست . امّا اگر دیگران را مجاری فیض بدانیم و مظاهر بدانیم، دیگر هیچ مشکلی پیش نمی‌آید . پروردگارا ! پدر و مادر ما مظهر فیض تو بودند، تو آنها را رحم بکن، همه مؤمنین و مؤمنات، زنده و مُردة آنها را بیامرز و بین ما و بین آنها در خیرات تبعیّتی برقرار کن! هر خیراتی که آنها انجام دادند، ما انجام بدهیم . هر خیری هم که نصیب آنها می‌شود، نصیب ما هم بشود.
—————–
پی نوشت ها :
1- سورة غافر / آیة 60
2- صحیفه سجادیّه/ دعای یازدهم ـ وَ کانَ دعائُهُ (ع) بِخَواتِمِ الخَیر
3- مفاتیح الجنان / دعای کمیل
4- مفاتیح الجنان / زیارت امینُ الله
5- سوره بقره / آیة 32
6- سوره حج / آیه 78