آیا عمر بن خطاب سوره بقره را در دوازده سال یاد گرفته است؟

آیا واقعیت دارد که عمر بن خطاب، سوره بقره را در مدت دوازده سال یاد گرفته است؟

بسیارى از بزرگان اهل سنت نقل کرده‌اند که خلیفه دوم براى یادگرفتن سوره بقره دوازده سال زحمت کشیده است و وقتى موفق شد، شترى را به عنوان شکرانه آن قربان کرد.
بیهقى در شعب الإیمان، قرطبى در تفسیر خود، ابن عساکر در تاریخ مدینه دمشق، ذهبى در تاریخ الإسلام، سیوطى در تنویر الحوالک و الدر المنثور، زرقانى در شرح خود بر موطأ مالک، کتانى در نظام الحکومة و … نوشته‌اند:
وَأَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ بْنُ الْفَضْلِ الْقَطَّانُ، ثنا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الصَّوَّافُ، ثنا بِشْرُ بْنُ مُوسَى أَبُو بِلالٍ الأَشْعَرِیُّ، ثنا مَالِکُ بْنُ أَنَسٍ، عَنْ نَافِعٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: ” تَعَلَّمَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ الْبَقَرَةَ فِی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً، فَلَمَّا أَتَمَّهَا، نَحَرَ جَزُورًا ”
از عبد الله بن عمر نقل شده است که گفت: عمر بن خطاب، دوازده سال طول کشید تا سوره بقره را یاد بگیرد، وقتى تمام کرد، شترى را ذبح نمود.
البیهقی، أحمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفای458هـ)، شعب الإیمان، ج2، ص1954، تحقیق: محمد السعید بسیونی زغلول، ناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت، الطبعة: الأولى، 1410هـ؛
الأنصاری القرطبی، ابوعبد الله محمد بن أحمد (متوفای671هـ)، الجامع لأحکام القرآن، ج1، ص40، ناشر: دار الشعب – القاهرة؛
ابن عساکر الدمشقی الشافعی، أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله،(متوفای571هـ)، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الأماثل، ج44، ص286، تحقیق: محب الدین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، ناشر: دار الفکر – بیروت – 1995؛
الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفای 748 هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج3، ص267، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـ – 1987م؛
السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفای911هـ)، تنویر الحوالک شرح موطأ مالک، ج1، ص162، ناشر: المکتبة التجاریة الکبرى ـ مصر، 1389هـ ـ 1969م؛
السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفای911هـ)، الدر المنثور، ج1، ص54، ناشر: دار الفکر – بیروت – 1993؛
الزرقانی، محمد بن عبد الباقی بن یوسف (متوفای1122هـ) شرح الزرقانی علی موطأ الإمام مالک، ج2، ص27، ناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت، الطبعة: الأولى، 1411هـ؛
الکتانی، عبد الحی بن عبد الکبیر (متوفای1383هـ)، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الإدرایة، ج2، ص280، ناشر: دار الکتاب العربی – بیروت.
بررسی سند روایت:
أَبُو الْحُسَیْنِ بْنُ الْفَضْلِ الْقَطَّانُ:
خطیب بغدادى در باره او مى‌نویسد:
محمد بن الحسین بن محمد بن الفضل بن یعقوب بن یوسف بن سالم أبو الحسین الأزرق القطان… کتبنا عنه وکان ثقة .
محمد بن الحسین القطان، من از او روایت نوشته‌ام، و ثقه بوده است.
البغدادی، ابوبکر أحمد بن علی بن ثابت الخطیب (متوفاى463هـ)، تاریخ بغداد، ج 2، ص249، رقم: 718، ناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت.
شم الدین ذهبى مى‌نویسد:
محمد بن الحسین بن محمد بن الفضل الأزرق . أبو الحسین القطان ، بغدادی ، ثقة مشهور.
الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفاى 748 هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج 28، ص391 ، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـ – 1987م.
أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الصَّوَّافُ:
خطیب بغدادى او را این چنین ستوده است:
140 محمد بن أحمد بن الحسن بن إسحاق بن إبراهیم بن عبد الله أبو علی المعروف بابن الصواف … وکان ثقة مأمونا من أهل التحرز ما رأیت مثله فی التحرز.
محمد بن احمد بن الحسن، مشهور به ابن صواف، ثقه، مورد اطمینان و اهل تقوى بود، من در تقوى همانند او را ندیدم.
تاریخ بغداد ج1، ص289
بِشْرُ بْنُ مُوسَى:
بشر بن موسى . ابن صالح بن شیخ بن عمیرة الامام الحافظ الثقة المعمر أبو علی الأسدی البغدادی .
قال الخطیب کان ثقة امینا عاقلا رکینا.
قال أبو بکر الخلال الفقیه کان أحمد بن حنبل یکرم بشر بن موسى وکتب له إلى الحمیدی إلى مکة . وقال الدارقطنی ثقة.
بشر بن موسى، پیشوا، حافظ (کسى که یک صد هزار حدیث حفظ است) داراى عمر طولانى بود.
خطیب در باره او گفته: او ثقه، امین، عاقل و استوار بود.
ابوبکر خلال فقیه گفته: احمد بن حنبل، بشر بن موسى را احترام مى‌کرد. دارقطنى گفته: ثقه بود.
الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفاى 748 هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج13، ص352 ، تحقیق : شعیب الأرناؤوط , محمد نعیم العرقسوسی ، ناشر : مؤسسة الرسالة – بیروت ، الطبعة : التاسعة ، 1413هـ .
أَبُو بِلالٍ الأَشْعَرِیُّ:
ذهبى از او با عنوان ، امام ، محدث و یکى از علماى کوفه یاد کرده است.
أبو بلال الأشعری . الإمام المحدث أحد علماء الکوفة.
سیر أعلام النبلاء ج10 ص582 .
ابن حبان، نام او را در زمره ثقات آورده است.
أبو بلال الأشعری من أهل الکوفة یروى عن قیس بن الربیع والکوفیین روى عنه أهل العراق اسمه مرداس.
التمیمی البستی، ابوحاتم محمد بن حبان بن أحمد (متوفاى354 هـ)، الثقات، ج9، ص199، رقم: 15992، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر: دار الفکر، الطبعة: الأولى، 1395هـ – 1975م.
مَالِکُ بْنُ أَنَسٍ:
مالک بن أنس، یکى از ائمه اربعه اهل سنت و رئیس مذهب مالکى‌ها است، در وثاقت او هیچ تردیدى نیست؛ چنانچه ابن حجر مى‌گوید:
مالک بن أنس بن مالک بن أبی عامر بن عمرو الأصبحی أبو عبد الله المدنی الفقیه إمام دار الهجرة رأس المتقنین وکبیر المتثبتین حتى قال البخاری أصح الأسانید کلها مالک عن نافع عن بن عمر من السابعة مات سنة تسع وسبعین وکان مولده سنة ثلاث وتسعین وقال الواقدی بلغ تسعین سنة ع .
مالک بن أنس، فقیه و پیشواى مردم مدینه، برتر از همه افراد استوار و بزرگ‌تر از همه افراد مورد اعتماد بود؛ تا آن جا که بخارى گفته: صحیح‌ترین تمام سند‌ها، روایت مالک از نافع از عبد الله بن عمر است.
تقریب التهذیب ج1، ص516، رقم: 6425
نَافِعٍ:
نافع، غلام عبد الله بن عمر است، ابن حجر مى‌گوید که او ثقه، استوار، فقیه و مشهور بود:
نافع أبو عبد الله المدنی مولى بن عمر ثقة ثبت فقیه مشهور من الثالثة مات سنة سبع عشره ومائة أو بعد ذلک ع .
تقریب التهذیب ج1، ص559، رقم: 7086
ابْنِ عُمَرَ:
عبد الله بن عمر، صحابى.
*****
نتیجه آن که در صحت این روایت هیچ تردیدى نیست و ثابت مى‌کند که خلیفه دوم تنها براى یادگرفتن سوره بقره، دوازده سال وقت گذاشته است. البته مشخص نیست که این یادگرفتن به معنای حفظ کردن آن است یا به معنای یادگرفتن خواندن متن آن.