آشنایی اجمالی با کتب حدیث شیعه

تهذیب الأحکام و الاستبصار

الغدیر

نهج البلاغه
الاحتجاج

صحیفه سجّادیه

الاقبال بالاعمال الحسنه
مشکاه الانوار فی غرر الأخبار

مسائل علیّ بن جعفر

الحیاه
المحجّه البیضاء

قُرب الاسناد

بحارالأنوار
وسائل الشیعه فی تحصیل مسائل الشریعه

الکافی

أمالی مفید
میزان الحکمه

تحف العقول عن آل الرسول

تفسیر نور الثقلین

خصال
میزان الحکمه
میزان الحکمه مجموعه حدیثی جدیدی است که به کوشش حجه الاسلام والمسلمین محمّدمحمّدی ری شهری گردآوری شده است. این مجموعه مقدمه طرح بزرگی است که در آن تمامی روایات مرتبط با مسائل فکری، اخلاقی و اجتماعی از منابع مختلف حدیثی شیعه اهل سنّت استخراج شده و در ذیل موضوعات مشخص در یک مجموعه بزرگ به نام موسوعه میزان الحکمه عرضه خواهد شد. میزان الحکمه از چند ویژگی برخوردار است:
1 ـ هدف از ارائه چنین اثری نگاه جامع به معارف دینی است که فهم عمیق تعالیم الهی را به دنبال دارد. این نگاه، محصول تفسیر هر آیه و یا روایت در منظومه هماهنگ گزاره های دینی است. میزان الحکمه با کنار هم نهادن اعضای هر خانواده مضمونی، رسیدن به این منظر را تسهیل می کند.
2 ـ در این مجموعه تلاش شده تا موضوعبندی احادیث با دقّت نظر انجام گیرد و از تکرار احادیث یا تداخل عناوین در حدّ امکان خودداری شود.
3 ـ میزان الحکمه به بیان روایات فقهی نظر ندارد و تنها به ذکر احادیثی که مضمون اخلاقی یا اجتماعی در بر دارند و یا مرتبط با مسائل فکری و اعتقادی است، می پردازد.
4 ـ مؤلّف در تنظیم این اثر از مصادر روایی شیعه اهل سنّت سود جسته است و پیش از بیان روایات معصومان علیهم السلام در هر موضوع، نخست آیات مربوط به آن را آورده است.
5 ـ این مجموعه از 564 عنوان، 4260 باب و 23030 حدیث تشکیل شده است.
میزان الحکمه نخست در ده جلد به چاپ رسیده است. چاپ اخیر آن در چهار جلد همراه با یک جلد فهرست با اصلاحات سودمندی عرضه شده است. چاپ دیگر این مجموعه به همراه ترجمه فارسی آن توسط مؤسسه فرهنگی دارالحدیث در دست انتشار است.
الاقبال بالاعمال الحسنه

این کتاب از جمله آثار دعایی است که سیّد رضی الدین علی بن موسی بن جعفربن طاووس ـ درگذشته به سال 664 ه* ق ـ گرد آورده است. دو مجلّد اقبال الاعمال دو جزء از مجموعه ده جزئی دعا و زیارات و عبادات است که به عنوان تتمه و تکمیل کتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسی (ره) تنظیم شده است.
اقبال الاعمال که در سه مجلّد توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی و به تحقیق آقای جواد قیّومی اصفهانی منتشر شده، به ترتیب جزء ششم، هفتم، هشتم و نهم مجموعه فوق است که اعمال و عبادات کل ماههای سال را در بردارد.
بخش اوّل کتاب که به ماه رمضان اختصاص دارد، مشتمل بر فضیلت و اهمیّت این ماه، آمادگی برای ورود به آن و اعمال هریک از روزها و شبهای آن است و با وظایف روز عید فطر پایان می پذیرد.
بخش دوّم کتاب در فصل کوتاهی به بیان ادعیه و اعمال ماههای شوال، ذیقعده و ذی الحجه پرداخته است.
در بخش سوّم اعمال و وظایف بقیه ماههای سال آمده است. در لابلای اعمال ماه محرَّم، ابن طاووس رساله کوچکی در توصیف وقایع روز عاشورا نگاشته و آن را اللطیف نام نهاده است.
مؤلّف چون گنجینه عظیمی از منابع روایی و کتابخانه ای منحصر به فرد در اختیار داشته، در گردآوری این مجموعه بسیار موفق بوده و با ذوق سلیم خود در ترتیب کتاب اثر بدیعی به یادگار گذاشته است. بعضی از علما اقبال را بالاترین مرتبه عرفان معرفی می کنند.
الحیاه

الحیاه نام مجموعه ای ارزشمند از روایات است که توسط نویسندگان معاصر محمّدرضا، محمّدوعلی حکیمی تدوین و منتشر شده است. مؤلّفان ـ چنان که بارها تأکید کرده اند ـ معرفت صحیح اسلام را در گرو شناخت همه جانبه و جامع اجزای دین و فهم ارتباطات میان این اجزاء می دانند. از همین رو در صدد ارائه نظام معرفتی، نظام اجتماعی و نظام اقتصادی اسلام از زبان قرآن و روایات برآمده اند. ویژگیهای این مجموعه را چنین می توان برشمرد:
1 ـ تاکنون شش جلد از این کتاب تکمیل و منتشر شده که 4 مجلّد آن توسط زنده یاد استاد احمد آرام به فارسی برگردانده شده است.
2 ـ الحیاه از 12 باب و هر باب از چندین فصل تشکیل می شود که در هر فصل، آیات و احادیث مربوط به آن بیان شده است.
3 ـ در انتهای هریک از بابها و بسیاری از فصلهای الحیاه جمع بندی احادیث و نگرشی کلی به باب و فصل آمده است در این جمع بندی ها به نقاط اصلی بحث توجه داده می شود .
4 ـ الحیاه در آغاز کتاب چنین معرفی شده است: دائره المعارفی اسلامی، علمی، پژوهشی، که روش زندگی فردی و اجتماعی آزاد و پیشرو را ترسیم می کند و انسانهای سراسر جهان را به پی ریزی یک نظام مردمی شایسته فرا می خواند.
5 ـ جلد سوّم تا پایان جلد ششم الحیاه به معرّفی نظام اقتصادی اسلام اختصاص دارد. فلسفه سیاسی اسلام نیز در پایان جلد دوّم کتاب آمده است.
6 ـ متن عربی و ترجمه الحیاه توسط دفتر نشر و فرهنگ اسلامی در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.
بحارالأنوار 1

جامعترین کتاب روایی شیعه که به موضوعات غیرفقهی بیش از موضوعات فقهی پرداخته است، کتاب گرانقدر بحارالأنوار تألیف علّامه محمّدباقر مجلسی است. این کتاب در چاپ قدیم 25 جلد و در چاپ جدید در 110 جلد منتشر شده است.
بحارالأنوار در واقع دایره المعارف علوم شیعی است که هیچ محققی از مراجعه به آن بی نیاز نیست. مهمترین ویژگیهای بحارالأنوار عبارتند از:
1 ـ بحارالأنوار مجموعه ای از احادیث عقیدتی، اخلاقی، تاریخی، فقهی، تفسیری و… است.
2 ـ علّامه مجلسی در هر عنوان ابتدا آیات مربوط به آن، سپس تفسیر آنها را بیان می کند، سپس روایات مربوطه را نقل کرده و پس از آن معضلات و مشکلات روایات را توضیح می دهد.
توضیحات مرحوم علّامه مجلسی در ذیل روایات مشحون از فواید و دقّتهایی است که نشان از تتبع، تحقیق، دقّت نظر، وعلمیّت فوق العاده مؤلّف آن است.
3 ـ علّامه مجلسی در این مجموعه روایات صحیح، حسن، موثق و ضعیف را گردآوری نموده و در بسیاری موارد به عدم وثوق خود به پاره ای از روایات اشاره کرده است. بنابراین استفاده از بحارالأنوار برای کسانی مفید خواهد بود که تخصص لازم در شناخت حدیث ـ اعم از متن و سند و کتاب ـ را داشته باشند.
4 ـ در تألیف بحارالأنوار کوشش شده است که از کتب اربعه و صحیفه سجّادیه نقل حدیث نشود و این بدان جهت بوده که نقل متون معتبر ـ همچون کتب اربعه و صحیفه در مجموعه بحارالأنوار ـ اقبال عمومی به آنها را کم و موجب مهجوریت آنها می شود؛ همچنان که پدید آمدن جوامع متقدم حدیث موجب اضمحلال اصول اربعمائه گردیده است.
5 ـ در تألیف این دائره المعارف حدود شش صد اثر شیعه و اهل سنّت مورد استفاده قرار گرفته است، گرچه مؤلّف در مقدمه کتاب فقط از 378 کتاب نام برده است.
6 ـ تنظیم و گردآوری بحارالأنوار توسط گروهی از شاگردان و کاتبان تحت اشراف و نظارت علّامه مجلسی بوده است، ولی شرح و توضیحات احادیث مستقیماً توسط علّامه مجلسی نگاشته شده است.
7 ـ هفده جلد بحار (چاپ قدیم) در زمان حیات مؤلّف پاکنویس و تنظیم نهایی شده و هشت جلد دیگر پس از درگذشت وی توسط شاگردان تکمیل گشته است. از این رو نکات توضیحی علّامه مجلسی در آنها کمتر دیده می شود. چاپ جدید بحار، تعلیقات مفیدی از علّامه طباطبایی را (تا جلد هفتم) در بردارد که بسیار کارگشا و ارزنده است.
8 ـ روایاتی که با چند عنوان مرتبط بوده است معمولاً تقطیع و ذیل همه عناوین آورده شده است. در عین حال تکرار احادیث در بحارالأنوار مشهود است.
9 ـ بعضی از کتب و رسائل قُدمای شیعه، بصورت کامل و مستقل در بحار ذکر شده است مثل تفسیر نعمانی، طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، توحید مفضل و….
10 ـ ترتیب موضوعات بحارالانوار چنین است: عقل و علم و جهل، توحید، عدل، معاد، احتجاجات و مناظرات، قصص انبیا، تاریخ و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، امامت، فتنه ها و غصب خلافت، تاریخ و احوال ائمّه اطهار علیهم السلام، جهان خلقت، مکارم اخلاق، آداب و سنن و موضوعات فقهی.
11 ـ از بحارالأنوار دو نرم افزار تاکنون عرضه شده است: یکی توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و دیگری به وسیله مؤسسه نشر حدیث که هریک همراه با قابلیتهای مختلف ارائه شده است.
أمالی مفید

مهمترین اثر حدیثی باقیمانده از شیخ مفید کتاب أمالی است. أمالی در اصطلاح به مجموعه روایاتی اطلاق می شود که استاد طیّ جلسات مستمر املاء کرده و شاگردان به ثبت و نگارش آن اقدام نموده اند. مهمترین کتب أمالی در شیعه از شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی و سیّد مرتضی باقی مانده است که متعلّق به قرنهای چهارم و پنجم است، و معتبرترین آنها همین أمالی مفید است. ویژگیهای أمالی مفید عبارتند از:
1 ـ امالی مفید از 42 مجلس تشکیل شده که در ابتدای هر مجلس معمولاً تاریخ، روز و مکان تشکیل جلسه گزارش شده است.
2 ـ این جلسات بین سالهای 404 تا 411 بیشتر در روز شنبه و در ماه رمضان تشکیل شده است. برخی از جلسات نیز در روزهای دوشنبه و یا چهارشنبه ماههای رجب و شعبان برپا شده است.
3 ـ روایات این کتاب به اقتضای شرایط آن روز بیشتر در موضوع امامت و اخلاق است و برخلاف امالی صدوق و طوسی که حاوی روایات متفرق است، امامت محور اصلی احادیث امالی و نیز بیشتر آثار و فعّالیّتهای علمی شیخ مفید بوده است.
3 ـ راویان روایات امامت معمولاً از کسانی هستند که در نزد اهل سنّت معتبر و مقبول به شمار می روند.
4 ـ دقّت شیخ مفید در انتخاب احادیث در کتاب أمالی کاملاً مشهود است. اغلب این روایات قابل درک و فهم هستند و از پیچیدگی یا تأویل بدور هستند.
5 ـ شیخ طوسی نیز در مجالس املاء شیخ مفید حاضر بوده و برخی از جلسات را عیناً در کتاب خود آورده است.
6 ـ کتاب أمالی با تحقیق آقای علی اکبر غفّاری و حسین استاد ولی ـ بدون ترجمه فارسی ـ توسط مؤسسه نشر اسلامی قم به چاپ رسیده است.
تفسیر نور الثقلین

مؤلّف این کتاب شیخ عبدالعلی عروسی حویزی (ابن جمعه) از فقهای محدّث قرن یازدهم هجری ـ در گذشته به سال 1112 هجری قمری ـ است. این کتاب در عصر اسطوانه های حدیث شیعه ـ علّامه مجلسی، ملّامحسن فیض کاشانی، شیخ حرّ عاملی و سیّد هاشم بحرانی ـ نگاشته شده است.
مؤلّف، مجموعه روایات متناسب با مضمون هر آیه و نیز احادیثی که متضمّن تفسیر و توضیحی درباره یکی از آیات قرآن است، ذیل همان آیه نقل کرده و از هرگونه شرح و تفسیر و بیان و توضیحی دوری گزیده است. بدین ترتیب این کتاب، از قرآن و مجموعه ای از روایات تشکیل گشته است. از همین رو نور الثقلین نام گرفته است.
ابن جمعه کوشیده است تمام روایات مرتبط با موضوع را بدون هیچ گونه گزینش و حذفی بیان نماید.
قبل از ذکر هر روایت، شماره روایت، نام کتاب مرجع و سند کامل حدیث بیان شده است و احادیث مربوط به فضیلت هر سوره نیز در آغاز همان سوره آمده است.
عمده ترین ویژگی این مجموعه جمع بین آیات و روایات است که در فهم معارف قرآنی بسیار لازم است. تنوّع موضوعات طرح شده هماهنگ با مباحث متنوع قرآنی است.
تعداد احادیث این کتاب به 13576 می رسد. این اثر در پنج جلد با تحقیق آقای سیّد هاشم رسولی محلاّتی و مقدمه کوتاهی از مرحوم علّامه طباطبایی توسط انتشارات اسماعلیان قم به چاپ رسیده است.
لازم به ذکر است که نزدیک به 3/2 روایات موجود در نورالثقلین دقیقاً مانند روایات تفسیر کنزالدقائق است. برخی معتقدند روایات مشابه این دو کتاب از روی هم، رونویسی شده است امّا کدامیک رونویسی کرده اند معلوم نیست.
نهج البلاغه

نهج البلاغه از مشهورترین و معتبرترین منابع حدیث شیعه است که به کوشش سیّد رضی (359 ـ 406 ه* ق) گردآوری و تدوین گردیده است. ویژگیهای این اثر را چنین می توان برشمرد:
1 ـ نهج البلاغه حاوی سخنان زیبای امیر مؤمنان علی علیه السلام است که به حق فراتر از سخن انسان و فروتر از سخن خدا معرفی می شود.
2 ـ تنوع موضوعات نهج البلاغه اعجاب برانگیز است، معارف بلند توحیدی ارزشهای والای الهی، پند و اندرز و موعظه، بیان و تحلیل حوادث سیاسی و اجتماعی، دستور کار حکمرانان و توبیخ آنها از جمله مطالب نهج البلاغه است.
3 ـ مؤلّف پس از مقدمه ای کوتاه سخنان امیرمؤمنان علیه السلام را در سه بخشِ خطبه ها (سخنرانیها)، کتب (نامه ها و رساله ها) وقصار الحکم (حکمت های کوتاه) تنظیم نموده و در لابلای سخنان آن حضرت ـ هر جا که لازم بوده ـ توضیحات کوتاه و مفیدی آورده است. در نهج البلاغه 241 خطبه، 79 نامه و 480 فراز کوتاه از حکمت های امام علی علیه السلام گرد آمده است.
4 ـ نهج البلاغه در لغت به معنای راه رسا و بلیغ سخن گفتن است. سیّد رضی کوشیده است از میان احادیث منقول از امام علی علیه السلام، بلیغترین و زیباترین آنها را گزینش و در این مجموعه گرد آورد. همین ویژگی راز ماندگاری و جاودانگی این کتاب در حوادث سهمگین و تلخ گذشته تاریخ و موجب شهرت آن در میان گروههای مختلف مسلمانان و شخصیّت های برجسته غیرمسلمان گشته است.
5 ـ برخی از پژوهشگران بیش از 370 اثر را در شرح و تفسیر و ترجمه و… نهج البلاغه بر شمرده اند وتاکنون نزدیک به 15 ترجمه از نهج البلاغه به چاپ رسیده است.
این مسأله اهمیت و ارزش این کتاب را در میان مسلمین تا حدودی روشن می نماید.
6 ـ ترجمه های بسیاری از نهج البلاغه به فارسی در دست است. از معروفترین آنها می توان به ترجمه سیّد علی نقی فیض الاسلام و دکتر سیّد جعفر شهیدی اشاره کرد.
7 ـ برخی از دانشمندان کوشیده اند تا سخنان دیگر امام علی علیه السلام را که سیّد رضی در نهج البلاغه نیاورده است گردآوری کنند. مهمترین این آثار نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه است. این مجموعه به کوشش شیخ محمّد باقر محمودی گرد آمده است که در 8 جلد منتشر شده است.
8 ـ فرهنگهای لفظی و موضوعی تهیه شده نهج البلاغه جستجو و مراجعه به آن را آسان کرده است. همچنین تاکنون چند نرم افزار از نهج البلاغه و برخی از شروح آن تهیه شده است.
9 ـ مشهورترین تحقیقهای نهج البلاغه تحقیق محمّد عبده و صبحی صالح می باشد. تحقیق مرحوم فیض الاسلام نیز در میان فارسی زبانان رواج دارد.
الغدیر

الغدیر شاهکار پژوهشی علّامه شیخ عبدالحسین امینی نجفی ـ در گذشته به سال 1349 ه*.ش ـ است که آشکارا بر حق مداری، تلاش توانفرسا، حوصله وسیع و دقّت نظر شایان مؤلف گواهی می دهد. علّامه امینی برای تألیف این اثر بدیع همه منابع مورد نیاز موجود در کتابخانه های عمومی و خصوصی نجف اشرف را بررسی کرده، سپس برای تکمیل گستره کار خود به ایران، سوریه، هند و ترکیه مسافرت می کند و مصادر مربوط به این موضوع را با کوششی بی وقفه و حیرت انگیز مطالعه و بررسی می نماید: علّامه امینی خود در این باره می گوید: «من برای نوشتن الغدیر ده هزار کتاب را از بای بِسمِ الله تا تای تَمَّت خوانده ام و به صد هزار کتاب مراجعه مکرر داشته ام».
نکاتی چند پیرامون این کتاب:
1 ـ اصل کتاب «الغدیر» بیست جلد بوده که تاکنون یازده مجلد آن به چاپ رسیده است.
2 ـ منابع ومصادر مورد استناد الغدیر، به جهت رعایت قواعد منطقی جدل، احتجاج ومناظره، همه از منابع عالمان اهل سنت است. این ویژگی کتاب همراه با اجتناب مؤلف از تعصّب ویکسونگری، موجب شهرت جهانی الغدیر شده است.
3 ـ الغدیر با ذکر حادثه غدیر آغاز می شود وبه شماره راویان دست اول آن ـ که به 110 نفر می رسند ـ می پردازد. سپس آثاری که اسناد حدیث در آن آمده، راویان بعدی، علما، مؤلفان و… مرتبط به واقعه غدیر معرّفی می شوند. علاوه بر بررسی عالمانه صحّت حدیث غدیر، بحث مفصّلی در مفاد حدیث، تحقیق واژگان، شواهد لفظی و معنوی منطبق بر مدّعای شیعه ونیز برخی از مباحث مورد اختلاف شیعه و دیگران ـ مانند ایمان ابوطالب، مسأله زیارت، علم امام، جعل حدیث و… ـ از مباحث طرح شده در الغدیر است.
4 ـ ترجمه فارسی الغدیر در 22 جلد توسط بنیاد بعثت منتشر شده است.
5 ـ چاپ جدید الغدیر همراه با تحقیق و تصحیح وتعلیقات استاد سید عبدالعزیز طباطبایی منتشر شده است.
صحیفه سجّادیه

صحیفه سجادیه ـ که از آن به «زبور آل محمّد علیهم السلام» و «انجیل اهل بیت» یاد می شود ـ از مهمترین و معتبرترین متون اسلامی بعد از قرآن کریم است. این کتاب ارزشمند مجموعه دعاهایی است که امام سجاد علیه السلام انشاء فرموده و به دست مبارک فرزندش امام باقر علیه السلام نگاشته شده است. در این جلسات امام جعفر صادق علیه السلام نیز حضور داشته اند.
راوی این کتاب در مقدّمه می گوید شمار اوّلیه این ادعیه 75 دُعا بوده که 11 دعای آن را از دست داده است. آنچه اینک به عنوان صحیفه کامله سجّادیه موجود است تنها حاوی 54 دعا است. گفتنی است در کتب ادعیه و روایات، دعاهای دیگری نیز از امام سجاد علیه السلام نقل شده است.
برخی از مهمترین ویژگیهای صحیفه سجّادیه را چنین می توان برشمرد:
1 ـ از جهت سند، بسیار معتبر و انتساب آن به امام چهارّم علیه السلام از امور مشهور در میان علمای شیعه است.
2 ـ متن کتاب از جهت فصاحت و بلاغت در مرتبه ای بسیار رفیع قرار دارد که دانشمندان نامدار سخنور بدان معترفند و از لحاظ تنوع موضوعات مورد اشاره در آن بسیار شگفت انگیز است.
3 ـ پیرامون این کتاب شریف بیش از هفتاد شرح و تفسیر و تعلیقه موجود است که مهمترین آنها عبارتند از: «ریاض السالکین» اثر علّامه سیّد علی حسینی مدنی. این شرح که به زبان عربی است در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی به چاپ رسیده است.
4 ـ شرح و ترجمه های فارسی بسیار از صحیفه سجادیه موجود است. برخی از آنها را چنین می توان برشمرد: شرح و ترجمه سیّد علی نقی فیض الاسلام، صدرالدین بلاغی، عبدالمجید آیتی، جواد فاضل، میرزا ابوالحسن شعرانی، محمّد جعفر امامی و….
5 ـ برخی از عالمان شیعی مجموعه دعاهای امام سجّاد را از آثار روایی دیگر گردآوری نموده و به عنوان مستدرک صحیفه کامله سجادیه انتشار داده اند. برخی از مهمترین و جامعترین این آثار عبارتند از: 1 ـ الصحیفه سجّادیه تألیف علّامه سیّد محسن امین عاملی که مجموعه 183 دعا از ادعیه امام سجاد علیه السلام را گرد آورده است، 2 ـ الصحیفه السجّادیه الجامعه تألیف سیّد محمّد باقر موحّد اصفهانی شامل: 270 دعا و مناجات است که اخیراً توسط موسسه امام مهدی (عج) در قم منتشر شده است.
6 ـ تکمیل صحیفه سجادیه از ابتدای یافت شدن آن مورد اهتمام علما امامیه بوده و به همین جهت صحیفه سجادیه ثانیه وثالثه ورابعه جمع آوری شده است. الصحیفه السجادیه الجامعه کاملترین صحیفه و شامل تمامی دعاهای امام سجاد علیه السلام می باشد که در کتب متفرقه موجود بوده است.
مسائل علیّ بن جعفر

از جمله نخستین آثار حدیثی که در زمان اهل البیت علیهم السلام گردآوری و تألیف شده کتاب مسائل علیّ بن جعفر است. أبوالحسن علی بن جعفر عُریضی فرزند امام جعفر صادق علیه السلام و معاصر امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام است.
آنچه از کتاب علی بن جعفر که اینک در دسترس ماست، مجموعاً حدود پانصد سؤال است که وی از برادر بزرگوارش امام موسی بن جعفر علیهماالسلام پرسیده و با سَألتُه آغاز می شود و پاسخ آن حضرت را نیز با قال پس از هر سؤال بیان می کند.
نکات ذیل درباره کتاب علی بن جعفر قابل توجه است:
1 ـ علی بن جعفر در میان اعلام شیعه به «وثاقت» فضل، جلالت قدر، عظمت، شدّت ورع، غایت اخلاص، تأدّب، شرافت و… ستوده شده است و کتاب او در ردیف آثار معتبر امامیّه و از مصادر اوّلیه حدیثی به شمار می رود.
2 ـ موضوع سؤالات علی بن جعفر از برادرش اغلب مطالبی از ابواب مختلف فقه و احکام شرعی است که بدون ترتیب خاصی نقل شده است.
3 ـ علاوه بر آنچه که در این کتاب گرد آمده است سؤال و جوابهای دیگری از علی بن جعفر در آثار دیگر حدیثی نقل شده است. مجموع آنها و نیز روایات دیگری که علی بن جعفر در مسائل اخلاقی و یا اعتقادی نقل کرده است، همراه با اصل کتاب او بالغ بر 864 حدیث است که همه آنها در یک مجموعه توسّط موسسه آل البیت تحقیق و منتشر شده است.
4 ـ تمامی مسائل علی بن جعفر در کتاب قرب الاسناد حمیری به صورت تبویب شده و موضوعی، و نیز در بحارالأنوار علّامه مجلسی به صورت اوّلیه خود نقل شده است.
قُرب الاسناد

مؤلف این کتاب عبدالله بن جعفر حمیری از بزرگان علمای قرن سوّم هجری است. در این مجموعه، احادیثی که با واسطه کمتری از معصوم نقل شده و سلسله سند کوتاهتری دارند نقل شده است. این شیوه گزینش احادیث از آن جهت مورد توجّه است که زیاد شدن واسطه ـ حتّی اگر مورد اعتماد و مُوَثَّق باشند ـ احتمال اشتباه در نقل حدیث را افزایش می دهد.
کتاب قرب الاسناد موجود در دسترس ما شامل سه بخش مستقل است: قرب الاسناد عن الإمام الصاّدق علیه السلام، قرب الاسناد عن الإمام الکاظم علیه السلام وقرب الاسناد عن الإمام الرضا علیه السلام.
گفتنی است در آثار رجالی از قرب الاسناد عن الإمام الجواد وعن القائم علیهماالسلام نیز نامبرده شده است که به دست ما نرسیده است.
بخش دوّم این کتاب (یعنی قرب الاسناد عن الامام الکاظم علیه السلام) همان کتاب مسائل علی بن جعفر است که به روال آثار فقهی تنظیم و عنوان گذاری شده است.
بیشتر احادیث این کتاب را احادیث فقهی ـ در ابواب مختلف ـ تشکیل می دهد. علّامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی نیز احادیث این کتاب را در بحارالأنوار و وسائل الشیعه نقل کرده است.
قرب الاسناد شامل 1387 حدیث است که با تصحیح و تحقیق مؤسسه آل البیت همراه با فهارس فنی در یک جلد چاپ شده است.
الکافی

مؤلف کتاب کافی ثقه الاسلام شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی (متوفی 329 ه* ق) است که بیست سال از عمر پربرکت خود را صرف گردآوری احادیث این کتاب کرده وحدود شانزده هزار روایت را در سه بخش اصول (2 جلد)، فروع (5 جلد) و روضه (1 جلد) جای داده است.
کافی نخستین کتاب جامع روایی در شیعه است که احادیث را از اصول اوّلیه گردآوری وتنظیم نموده است. اصول کافی شامل روایاتی در موضوعات عقل، علم، توحید، صفات الهی، امامت و… است. فروع کافی نیز شامل روایات مربوط به احکام عملی اسلام براساس ترتیب آثار فقهی است. روضه کافی نیز حاوی احادیث پراکنده ای در موضوعات گوناگون است.
مهمترین ویژگیهای کتاب کافی را چنین می توان برشمرد:
1 ـ این کتاب از کتب چهارگانه شیعه و معتبرترین متن بعد از قرآن کریم به شمار می رود.
2 ـ کلینی در زمان سفراء خاص امام زمان علیه السلام می زیسته وکل کتاب کافی را در دوران غیبت صغرا گرد آورده است.
3 ـ دقت نظر ، تتبع وسیع، حُسن تبویب، ایجاد عناوین و سلیقه زیبای مؤلف، اثر او را به کتابی منحصر به فرد در جوامع روایی شیعه تبدیل کرده است.
4 ـ بیش از پنجاه اثر در شرح و ترجمه و تعلیق کافی نگاشته شده است. مهمترین شرحهای کافی مرآه العقول علّامه مجلسی در 26 جلد و شرح مُلّاصالح مازندرانی در 12 جلد است.
مشهورترین نسخه چاپ شده کتاب کافی، چاپ انتشارات اسلامیه با تصحیح استاد علی اکبر غفاری و مقدمه دکتر حسینعلی محفوظ است که مکرراً تجدید چاپ شده است. از ترجمه های مهم اصول کافی به فارسی می توان از ترجمه آیه الله محمّدباقر کمره ای و ترجمه دکتر سیّد جواد مصطفوی نام برد.
تحف العقول عن آل الرسول

یکی از مشهورترین منابع حدیثی شیعه کتاب تحف العقول تألیف أبومحمّد حسن بن علی حرّانی از اعلام قرن چهارم هجری و معاصر با شیخ صدوق است. این کتاب در میان علمای شیعه از جایگاه والایی برخوردار بوده و مؤلف آن به علم و فضیلت و ادب ستوده شده است. ویژگیهای این کتاب عبارتند از:
1 ـ احادیث این کتاب عموماً حکمتها و مواعظ پیشوایان معصوم علیهم السلام در ترغیب امر آخرت و بی اعتنایی به دنیا و توجّه به مکارم اخلاقی و آداب ممدوح دینی است.
2 ـ در این کتاب سخنان هریک از معصومان علیهم السلام جداگانه و در فصول مختلف گرد آمده و تنها از بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا و حجّت دوازدهم امام عصر علیهماالسلام کلامی نقل نشده است.
3 ـ در پایان کتاب پس از بیان احادیث امام یازدهم، سفارشهای خداوند متعال به حضرت موسی و حضرت عیسی و نیز اندرزهای حضرت مسیح علیه السلام در سه بخش مستقل نقل شده است. پایان بخش کتاب وصایای مفضل بن عمر، به شیعیان است که حاوی کلماتی ارزشمند از امام ششم علیه السلام است.
4 ـ استحکام متن احادیث تحف العقول در میان کتب روایی کم نظیر است.
5 ـ متن عربی این کتاب با تحقیق و تصحیح و توضیحات آقای علی اکبر غفّاری در یک جلد توسّط مؤسسه انتشارات اسلامی قم منتشر شده است. این اثر توسط آیه الله محمّد باقر کمره ای به فارسی ترجمه شده و انتشارات اسلامیه آن را منتشر کرده است.
خصال

خصال مجموعه بدیعی از روایات است که توسط محمد بن علی بن حسین صدوق ـ در گذشته به سال 381 ه*.ق ـ تنظیم و از زمان نگارش آن تاکنون به اعتبار و زیبایی ستوده شده است.
ویژگیهای این کتاب عبارتند از:
1 ـ شیخ صدوق در این کتاب احادیثی را که مشتمل بر «شماره ای» بوده اند، گردآوری کرده و به ترتیب اعداد در ابواب مختلف آورده است. این شیوه نگارش و چینش احادیث موجب شده که صفحات کتاب خصال موضوعات متفاوتی را در خود ثبت نماید.
2 ـ تنوع موضوعات احادیث در این کتاب، مطالعه آن را برای توده مردم شیرین، دلنشین و نشاط انگیز کرده است. بیشتر روایات خصال ناظر به مباحث اخلاقی و بیان رفتارها و صفات پسندیده یا نکوهیده است.
3 ـ خصال با شماره «یک» آغاز و به شماره «هزار هزار» (یک ملیون) پایان می یابد.
4 ـ شیخ صدوق سند کامل هر روایت را در آغاز آن بیان کرده است.
5 ـ خصال با تصحیح و تحقیق آقای علی اکبر غفاری بارها تجدید چاپ شده است. ترجمه فارسی این کتاب به قلم آیه الله محمّد باقر کمره ای همراه با متن عربی آن چاپ شده است.
تهذیب الأحکام و الاستبصار

از مشهورترین آثار حدیثی امامیّه کتاب تهذیب الأحکام اثر شیخ الطائفه أبو جعفر محمّد بن حسن طوسی است. شیخ طوسی نگارش این مجموعه را قبل از 28 سالگی و در زمان حیات استادش شیخ مفید آغاز کرده و بدین جهت در أبواب ابتدایی کتاب از استادش با لفظ ایده الله تجلیل می کند. ویژگیهای تهذیب الأحکام و استبصار عبارتند از:
1 ـ تهذیب الأحکام شرح روایی کتاب مقنعه شیخ مفید است که ابواب مختلف فقه شیعه ـ از طهارت تا دیات ـ را در بر دارد.
2 ـ غرض اصلی مؤلف از تألیف این کتاب ـ همچنان که در مقدمه بیان می دارد ـ حل اختلاف میان روایات فقهی و بیان تأویل آنهاست. از این رو شیوه شیخ طوسی کاملاً با روش مرحوم کلینی در کتاب کافی و صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه تفاوت دارد.
مرحوم کلینی و صدوق برخلاف شیخ طوسی تنها به گردآوری احادیثی که صحیح می دانستند و بر اساس آن رأی و فتوای خود را صادر می کردند، اهتمام داشتند؛ امّا شیخ طوسی با گردآوری احادیث مختلف، بسیاری از روایات را برای نسلهای بعدی شیعه حفظ نمود.
3 ـ به دلیل این که کتاب مقنعه به تمامی مسائل فقهی متعرض نشده، شیخ در پایان هر باب مسائل متفرقه را تحت عنوان «زیادات» گرد آورده است.
4 ـ کتاب تهذیب الأحکام در ده جلد حدود چهارده هزار حدیث را در بردارد .
5 ـ مؤلف گزیده ای از احادیث اختلافی کتاب تهذیب الأحکام را همراه با وجه جمع آنها در مجموعه دیگری به نام الاستبصار فیما اختلف من الأخبار گرد آوری کرده است. این مجموعه در چهار جلد به چاپ رسیده است. این کتاب در بردارنده 5511 حدیث است که شیخ طوسی به جهت اطمینان از زیادت و کاستی آن به این عدد در پایان کتاب تصریح نموده است.
6 ـ تهذیب و استبصار از منابع معتبر چهارگانه فقه شیعه هستند.
الاحتجاج

در میان مجموعه های مختلف حدیثی شیعه، احتجاج به نقل پاره ای از مباحثات، مناظره ها واستدلالاتی که پیشوایان معصوم در شرایط زمانی و مکانی مختلف داشته اند پرداخته است. آگاهی از نکات ذیل برای آشنایی با این اثر مفید است:
1 ـ احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (متوفی قرن 6ه* ق) مؤلف این اثر ارزشمند، در آغاز کتاب فصلی را به بیان فضیلت گفتگو و احتجاج و اهمیّت استدلال و دفاع برهانی از دین اختصاص داده و پس از آن مجموعه ای از مناظرات و مباحثات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، فاطمه زهرا سلام الله علیه و ائمّه اطهار علیهم السلام را به ترتیب تاریخ گرد آورده است. در لابلای کتاب گفتگوها و استدلالاتی از حضرت زینب (س) و برخی از اصحاب ائمّه مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، هشام بن حکم و… و نیز برخی از علما همچون شیخ مفید و سیّد مرتضی آمده است.
2 ـ در پایان کتاب نیز پاره ای از توقیعات و مکاتبات امام زمان (عج) نقل شده است که تعداد آن به 363 حدیث می رسد.
3 ـ اکثر روایات این کتاب مرسل است و در آن به اسناد حدیث اشاره نشده است. مصنف علّت این امر را مشهور بودن یا اجماعی بودن برخی از احادیث و نیز موافقت استدلالها با عقل سلیم بیان می کند.
4 ـ این کتاب زیر نظر آیه الله جعفر سبحانی تحقیق شده و در دو جلد توسط انتشارات اسوه به چاپ رسیده است.
5 ـ در این تحقیق علاوه بر مقابله با نسخ صحیح، توضیح واژه های مشکل و بیان نکات مفید پیرامون مضمون برخی از روایات، احادیث بدون سند کتاب از منابع اصلی جستجو و سند کامل آنها بیان شده است.
مشکاه الانوار فی غرر الأخبار

مشکاه الأنوار از تألیفات علیّ بن حسن طبرسی در گذشته در اوائل قرن هفتم هجری است. وی فرزند حسن بن فضل طبرسی مؤلّف کتاب مکارم الأخلاق و نوه امین اسلام فضل بن حسن طبرسی صاحب تفسیر گرانسنگ مجمع البیان است. ویژگیهای عمده مشکاه الأنوار عبارتند از:
1 ـ مؤلّف این کتاب را در تتمیم احادیث کتاب مکارم الأخلاق پدرش نگاشته است.
2 ـ عمده احادیث این کتاب درباره آداب و اخلاق و مواعظ است. کتاب شامل ده باب اصلی و هر باب در چندین فصل تنظیم شده است.
عناوین ده باب اصلی عبارتند از: ایمان و اسلام، صفات شیعه افعال نیکو، آداب معاشرت، مکارم أخلاق، عیوب نفس و مبارزه با آن، مصائب و بلایا، اموری که از آن نهی شده است، مواعظ، متفرقات.
3 ـ اغلب روایات این مجموعه از کتاب محاسن برقی نقل شده است. برخی از روایات منقول در نسخه های موجود محاسن دیده نمی شود. این مسأله نشانه ناقص بودن کتاب محاسن موجود است.
4 ـ در مجموع 1941 حدیث در این کتاب یک جلدی ارائه شده است.
5 ـ چاپ نفیس این مجموعه به تحقیق آقای مهدی هوشمند توسط انتشارات مؤسسه فرهنگی دار الحدیث اخیراً به بازار عرضه شده است. این تحقیق شامل ضبط دقیق نسخ مختلف کتاب، ذکر مصادر روایات، شماره و عناوین احادیث و شرح و بیان کلمات غریب است.
المحجّه البیضاء

المحجّه البیضاء عنوان اثر اخلاقی محقق بزرگ ملامحسن فیض کاشانی در گذشته به سال 1091 هجری است مؤلف این کتاب را در شرح و اصلاح احیاء العلوم امام محمّد غزّالی نگاشته است. گرچه این کتاب ناظر به موضوعات اخلاقی است، ولی از آنجا که مؤلّف فراوان از آیات و روایات استفاده می کند، می توان آن را از زمره آثار روایی شیعه نیز به شمار آورد.
مؤلّف علاوه بر پالایش احیاء العلوم از عقاید نادرست، روایات دروغ و حکایتهای غیرقابل باور، در هر بحث روایات بسیاری از منابع شیعه بر آن افزوده و توضیحات ارزنده ای را بیان داشته است.
این کتاب از چهار بخش: عبادات، عادات، مُهلکات و منجیات تشکیل شده است. بخش عبادات مشتمل بر کتاب علم، عقاید اساسی، اسرار طهارت، نماز، روزه، زکات، آداب تلاوت قرآن، حج و کتاب اذکار و ادعیه است. بخش عادات شامل آداب خوردن و آشامیدن، نکاح، کسب، معاشرت و… است. بخش مهلکات به بیان مفاسد و رذایل اخلاقی مانند شهوت، غضب، حسد ، کینه، ریا، عجب و… و درمان آنها پرداخته است. بخش منجیات به بیان فضائل و صفات پسندیده همچون صبر، زهد، توحید، رضا، ذکر و… اختصاص دارد.
این اثر با تصحیح آقای علی اکبر غفّاری در چهار مجلَّد منتشر شده است.
وسائل الشیعه فی تحصیل مسائل الشریعه

این کتاب که در برگیرنده مهمترین احادیث فقه شیعه در أبواب مختلف است، محصول هیجده سال تلاش و پشتکار محدّث بزرگ شیعه شیخ حرّ عاملی از علمای قرن یازدهم هجری (1033 ـ 1104 ه* ق) است.
امتیازات و ویژگیهای منحصر به فرد این اثر ارزشمند موجب شده است که این مجموعه همواره مرجع فقها و طالبان علوم دینی و مدار همه بحثهای فقهی در حوزه های علمی شیعه باشد. ویژگیهای مهم این مجموعه روایی عبارتند از:
1 ـ در این اثر 35868 حدیث در أبواب مختلف فرائض، آداب و احکام گردآوری شده است.
2 ـ مصادر و منابع وسایل الشیعه علاوه بر کتب اربعه، بیش از 170 اثر است که مؤلّف در خاتمه اثر خود به معرّفی و توثیق آنها پرداخته است.
3 ـ ترتیب گردآوری و تنظیم احادیث بر اساس مباحث کتاب شرایع الإسلام علّامه حلّی است.
4 ـ از وسائل الشیعه بجز چاپ قدیم آن دو چاپ تحقیق شده در دست است: 1 ـ همراه با تحقیق ارزنده مرحوم عبدالرحیم ربّانی شیرازی در بیست جلد. 2 ـ با تحقیق مؤسسه آل البیت همراه با حواشی مؤلّف و بیان مصادر و مراجع در سی جلد.
5 ـ مؤلّف احادیث کتاب را در پنجاه موضوع فقهی تنظیم کرده و در پایان کتاب خاتمه مفصّلی را در دوازده بند آورده است که در آن به ذکر مطالب بسیار ارزشمندی پیرامون مصادر، اسانید و رجال حدیث و مسائل دیگر پرداخته است.
6 ـ دویست سال پس از شیخ حرّ عاملی، محدّث خبیر میرزا حسین نوری تصمیم گرفت تا احادیث نادر دیگری را از برخی کتب روایی که یا در دسترس شیخ حرّ نبوده و یا آنها را برای نقل حدیث معتبر نمی دانسته، گردآوری و در مجموعه ای به نام مستدرک الوسائل عرضه کند.