مهاجرت سادات به ایران و گسترش تشیع

یکی از دلائل عمده نفوذ تشیع در ایران، ورود«سادات علوی» به این منطقه است. این افراد، عمدتا «شیعه»بوده‏اند. گر چه گاهی در میان آنها، افرای که حتی «ناصبی» بوده‏اند، پیدا می‏شده است (1) . البته شیعیان آنها نیز، همگی اثنی عشری نبوده، بلکه بسیاری از آنها، «شیعه زیدی» بوده‏اند . معمولا کسانی از آنها که محور قیامهای ضد عباسی بوده‏اند، شیعه زیدی شمرده میشوند. این به دلیل این بود که آنها به تقیه اعتقادی نداشته و «قیام با سیف» (2) را دلیل تشخص امامت زید می‏دانستند. دلیل ورود آنها به ایران، چند نکته بوده است. امنیتی که در مناطق ایران بوده، یکی از عمده‏ترین دلایل این مهاجرت‏هاست. ایران، دور از دسترس حکومتهایی بود که مرکز آنها در شام و یا عراق قرار داشت. فشارهای عباسیان و قبل از آنها امویان، باعث شد تا آنها، بدین مناطق مهاجرت کنند. از میان علویین، کسانی که در قیامهائی چون قیام «زید»، «محمد بن عبد الله»، «ابراهیم بن عبد الله» و «حسین بن علی» (شهید فخ) شرکت کرده بودند، احساس خطر بیشتری می‏کردند. آنها، یا همچون «ادریس بن عبد الله» به شمال آفریقا و یا مانند« یحیی بن زید» و«یحیی بن عبد الله»، به مناطق شرقی یعنی ایران، متواری می‏شدند. دلیل دیگر مهاجرت آنها، همان دلیلی بود که سایر اعراب را به این مناطق، جذب می کرد. رفاهی که این شهرها، می‏توانست در بر داشته باشد برای عده‏ای از آنها، قابل توجه بود . اضافه بر این، آنها خود را محبوب مردم این سامان می‏دیدند. مردم نیز به دلیل اینکه آنها فرزندان رسول الله بودند، بدانها احترام می‏گذاشتند. این مسئله آنها را به این سمت، جلب می‏کرد (3) . در این میان شهرهای شیعه نشین، اهمیت بیشتری داشته است. کما اینکه قبلا در مورد قم، توضیح دادیم. گر چه اهل سنت نیز نسبت به علویین احترام خاصی داشتند (4) . این مهاجرتها، بیشتر از قرن دوم به بعد بوده است. و لذا کمتر می‏توان به فرار آنها به ایران از ترس حجاج شاهدی ذکر کرد. با این حال بعضی، اولین دسته از سادات علوی مهاجر را کسانی دانسته‏اند که از ظلم و جور امویان و بویژه سفاکیهای حجاج به این حدود پناه آورده‏اند (5) . بعد از آن که «یحیی بن زید» به ایران آمد، راه این مهاجرت گشوده شد. و لذا کسانی که از ترس «منصور عباسی» و به جرم حمایت از «محمد بن عبد الله» و برادرش «ابراهیم» تحت تعقیب بودند، به سرعت روی بدین منطقه آوردند. پس از آن، این مهاجرتها رو به گستردگی نهاد. یکی از دلایل آمدن آنها پس از این ماجرا، «جذب نیرو» برای «قیام» بوده است. مردم ایران که یک بار به هنگام روی کار آمدن عباسیان، علاقه خود را جهت «تغییر حاکمیت» عربها نشان داده، امتحان خوبی نیز داده بودند، می‏توانستند بار دیگر چنین کنند. همین تصور بود که علویان را بسوی این مناطق، جذب می‏کرد. در صورتی که آگاهی عمومی مردم ایران، نسبت به علویان و حتی فعالیت خود علویان نیز در تحریک مردم، اندک بود. فعالیت عباسیان، تنها پس از 30 سال به نتیجه رسید. در حالیکه علویان، معمولا با یک تحرک اندک، قصد چنین کار بزرگی را داشتند (6) . «یحیی بن عبد الله بن الحسن بن الحسن علیه السلام» (7) از جمله کسانی بود که در قیام حسین بن علی (شهید فخ)، شرکت کرد او پس از شکست این قیام به سوی مشرق گریخت. و همراه با عده‏ای از کوفیان به مناطق شمالی ایران(دیلم) رفت. رشید که به شدت از این حرکتها، هراس داشت به«فضل بن یحیی برمکی» دستور داد تا به هر صورتی شده او را دستگیر کند (8) . به نظر می‏رسد حرکت یحیی، اولین «قیام شیعی» در«دیلم» بوده است. منطقه دیلم، یکی از مناطقی است که در مقابل مسلمین، به شدت مقاومت کرد. و تا مدتها، اسفهبدان که از قبل بر آن حاکم بودند، تسلط خود را بر آن منطقه حفظ کردند.در این فاصله، گاهی بین آنها و خلفا، صلح می‏شد.و گاهی نیز درگیریها و تهاجمها از دو طرف، ادامه داشت . رفتن این افراد به این منطقه، می‏توانست به نحوی به معنای استفاده و بهره برداری از این اختلافات باشد. بنا به گفته فخری، عده کثیری از مناطق اطراف، گرد او مجتمع شدند (9) . طبری نیز از «ابو حفص کرمانی» نقل کرده که: «انه ظهر بالدیلم و اشتدت شوکته و قوی أمره» یعنی: او در دیلم ظاهر گشته و شوکت و قدرتش در کارها رو به فزونی نهاد. او ادامه می‏دهد، بسیاری از مردم مناطق اطراف، گرد او مجتمع شدند (10) . تعداد هواداران او به اندازه‏ای بود که «فضل بن یحیی» با 50 هزار نفر به سوی او، حرکت می‏کند (11) . با این حال درگیری بین آنها بوجود نیامد. و رشید موفق شد با فرستادن امان نامه‏ای، او را وادار به پذیرش صلح کند. از طرف دیگر، فضل به «صاحب الدیلم» نیز وعده زیاد مالی داد تا خروج او را از دیلم، «تسهیل» کند (12) . پس از آمدن او به بغداد تا مدتی با او خوش رفتاری می‏شد. و بالاخره او را به شهادت رساندند (13) . منطقه دیلم از نظر جغرافیایی و سیاسی، می‏توانسته برای یک نهضت شیعی، آمادگی داشته باشد. کما اینکه بعدها در همین منطقه، اولین حکومت شیعی بوجود آمد. حرکت «یحیی بن عبد الله»، زمینه سازی برای حرکات بعدی بود. گر چه از قبل نیز این منطقه، چنین زمینه‏ای را، هر چند به طور مختصر، داشته است. وقتی از یحیی پرسیدند که چرا«دیلم» را انتخاب کرده است؟ او عنوان کرد که: «ان للدیلم معنا خرجه فطعمت ان تکون معی» (14) : یعنی:« من شنیده بودم» که در دیلم یک جو انقلابی به سود ما وجود دارد. لذا به فکر افتادم از جو موجود در جهت قیام خود، بهره برداری کنم. و این خود، نشانه وجود چنین زمینه‏ای است. شاید هم منظور او شنیدن یک خبر غیب گونه در مورد آینده این منطقه بوده است. پس از این ماجرا با آمدن حضرت علی بن موسی علیه السلام به ایران، گروههایی از «سادات»، راهی ایران شدند تسامح مأمون در مقابل سخت گیری پدرش رشید، نبست به سادات، در رشد و سربلندی علویان، تأثیر بسزایی داشت. او گر چه با قیامهای آنها به شدت برخورد کرد، اما در حالت عادی به علت اعتقادی که به برتری علی بر سایر خلفا داشت، نسبت به علویین نیز احترام زیادی گذاشت. با این حال در اواخر، سیاست او، کاملا نسبت به این افراد که در هر حال حکومت عباسیان را تهدید می‏کردند، عوض شده بود. آمدن حضرت فاطمه معصومه (ع) به ایران از جمله، مهاجرتهایی بوده که در رابطه با آمدن علی بن موسی (ع) به ایران صورت گرفته است (15) . مرعشی می‏نویسد:…سادات از آوازه ولایت و عهدنامه مأمون که بر حضرت امامت پناهی داده بود، روی بدین طرف نهادند. و او را بیست و یک برادر دیگر بودند.این مجموع باردران و بنو اعمام از سادات حسینی و حسنی به ولایت ری و عراق رسیدند (16) . او پس از ذکر تغییر سیاست مأمون در به شهادت رساندن امام رضا (ع) در مورد عکس العمل سادات، می‏نویسد: چون سادات خبر «غدر» مأمون که با حضرت رضا کرد شنیدند، پناه به کوهستان دیلمستان و طبرستان بردند. و بعضی بدانجا شهید گشتند. و مزار و مرقد ایشان، مشهور و معروف است. و چون اصفهبدان مازندران در اوایل که اسلام قبول کردند، «شیعه» بودند و با اولاد رسول علیهم السلام، حسن اعتقاد داشتند، سادات را در این ملک، مقام آسانتر بود (17) . بعدها، خواهیم دید که با پیدایش قیامهای شیعی در مازندران و گیلان، این مهاجرتها رو به گستردگی نهاد. در این دوره، عراق و کوفه دیگر منطقه امنی نبود. گر چه شیعیان آن، بسیار بودند. علویان نیز با توجه به سوابق کوفه در اینکه در مواقع حساس همکاری نمی کردند، حاضر نبودند در آن منطقه، دست به تحرکی بزنند. یکی از آنها به نام «موسی بن عبد الله ابن حسن» در مورد عراق، می‏گفت: لا تترکینی العراق فانها*بلاد بها اس الخیانه و الغدر (18) مرا در عراق وا مگذارید که پایه و اساس آن بر نیرنگ و خیانت استوار است. پس از عراق، ایران یکی از بهترین زمینه‏ها برای قیام بود. برای دریافت وضعیت نسبی تشیع در ایران، می‏توان از محل‏هایی که مهاجران علوی در آنها ساکن بوده‏اند، استفاده نمود. البته تعیین این مکانها به عنوان محلهای شیعی، به صورت قطعی امکان پذیر نیست. چرا که به عنوان نمونه، اصفهان با تمام سنی گری متعصبانه خود که گاهی معاویه را تا حد پیامبری بالا (19) می برده و حتی درگیریهای مکرری با قمی‏ها به عنوان شیعه داشته (20) ، باز محفلی برای «سادات» بوده است. البته همین مهاجرتها، به تدریج بنیه شیعه را در این شهر نیز قوی کرد. به طوری که یکی دو سه قرن بعد از سفر مقدسی در قرن چهارم بدان شهر، مشاهده می‏کنیم که این شهر نیز گرفتار درگیریهای شیعه و سنی است (21) . و همین، نشانه توسعه تشیع در این شهر است که از جمله زمینه‏های آن وجود همین «سادات علوی» است. در سایر شهرها هم قضیه به همین شکل است. در مورد «تفرش» نوشته شده: از وجود امام زاده‏های متعدد در تفرش و نزدیکی آن به قم و ری، برداشت می‏شود که مردم تفرش از صدر اسلام، پیرو مذهب تشیع بوده‏اند (22) .نویسنده دیگری می‏نویسد: آیین حقه تشیع در همان قرن نخستین هجری به ری و به تبع آن به «قصران خارج» راه یافت…. ظاهرا رواج آیین تشیع در ری و قصران به وسیله آن دسته از سادات و فرزندان علی (ع) صورت گرفت که در خلافت جابرانه امویان از جور و ستم ایشان، بدین نواحی پناه آوردند (23) . در جای دیگر نیز وجود قبر امام زاده حمزه در این شهر به عنوان نشانه وجود تشیع در این شهر ذکر شده است (24) . مهاجرت سادات به بیهق نیز یکی از همین نمونه‏هاست (25) . بنابر این از مقابر سادات و امام زاده‏ها، می‏توان تا حدودی خطوط گسترش تشیع را در ایران ترسیم کرد. اما واضح است که این کار، احتیاج به یک تحقیق مستقل که قطعا تلاش زیادی را خواستار است، دارد. و طبعا از عهده ما، فعلا خارج است. رازی در مورد برخی امکنه که فرزندان بلاواسطه ائمه اطهار (ع) در آنها مدفون بوده‏اند، می‏نویسد: «اهل ری به زیارت حضرت عبد العظیم شوند. و به زیارت ابو عبد الله الابیض و به زیارت السید حمزه الموسوی… و اهل قم به زیارت فاطمه بنت موسی بن جعفر (ع) که ملوک و امراء عالم، حنیفی و شفعوی به زیارت آن تربت، تقرب نمایند. و اهل کاشان به زیارت علی بن محمد الباقر (ع) که مدفون است به «یار کرسب» با چندان حجت و برهان که آنجا ظاهر شده است. و اهل آوه به زیارت فضل و سلیمان شوند، فرزندان موسی بن جعفر الکاظم (ع) و به زیارت «اوجان» که عبد الله موسی (ع) مدفون است. اهل قزوین، سنی و شیعه به تقرب زیارت ابو عبد الله الحسین بن الرضا شوند» (26) . با این حال با استفاده از کتاب «منتقله الطالبیه» که پیرامون، مهاجرت و محل اسکان بعضی از علویان است، می‏توان نقاطی را مشخص کرد. تحقیق بیشتر، مستلزم آن است تا هر یک از این افراد شناخته شده و واسطه آنها تا ائمه (ع) ، مورد بررسی قرار گیرد. اگر تعداد واسطه، بین آنها پنج نفر تا امام سجاد باشد (27) و فرضا 35 سال را برای هر واسطه در نظر بگیریم، طبعا حد فاصل بین امام سجاد (ع) و این امامزاده، 175 سال یعنی: نزدیک به دو قرن است. حدود یک قرن نیز از آغاز هجرت تا شهادت امام سجاد (ع) است. بنابر این به احتمال قوی، شهادت و یا رحلت چنین امام زاده‏ای، باید اواسط قرن سوم و یا اوائل قرن چهارم باشد. در این صورت، می‏توانیم تا حدودی به نفوذ تشیع، و یا ایجاد زمینه آن به واسطه چنین فردی از اولاد ائمه (ع) پی ببریم. ناگفته نماند که اصولا این افراد که برای آنها، مقبره‏ای ساخته شده، جزو شخصیتهای مهم علوی بوده‏اند. و لذا محبوبیت آنها به این اندازه بوده که از همان زمان شهادت، چنین احترامی برای آنها قائل شوند. و قبر آنها از دید دیگران مخفی نماند. طبعا این شخصیت، می‏بایست تأثیرات مذهبی و سیاسی بر مردم داشته باشد. از آنجا که این افراد، عموما شیعه بوده‏اند به احتمال بسیار قوی، چنین تأثیری را به اطرافیان خود نیز منتقل کرده‏اند. هنگامی که مقبره«محمد بن جعفر الصادق(ع) » (28) در «سرخس» شهرت می‏یابد، این می‏تواند نشانه نفوذ اهل بیت (ع) در همان دورانهای اولیه اسلام باشد. کتاب«منتقله الطالبیه» در قرن پنجم هجری، نگارش یافته است. و لذا نتایجی که ذیلا ما انتظار می‏بریم، تا حدود همین قرن است. به تعبیر دیگر، شهرهایی که در ایران، محل مهاجرت علویان بوده و ما می‏خواهیم نفوذ عقاید شیعی را در آن دنبال کنیم، طبعا تا قرن پنجم، ادامه می‏یابد. در اینجا ما فهرست اسامی شهرها را با تعداد سادات علوی ساکن آنها که نام برده شده، ذیلا نقل می‏کنیم. نتیجه گیری بیشتر از این مطالب، فعلا مقدور نیست. بروجرد، 4 نفر. تستر 2 نفر. تفرش، 2 نفر. جندی شاپور، 2 نفر. جیرفت، 2 نفر گیلان، 4 نفر. جرجان، 32 نفر. خراسان، 15 نفر. دیلم، 6 نفر. رامهرمز، 3 نفر. راوند، 3 نفر. ری، 66 نفر. رویان، 2 نفر. سابور 3 نفر. سیرجان، 2 نفر. سجستان، 3 نفر. سمرقند، 15 نفر. شیراز، 23 نفر. چالوس، 14 نفر. طبرستان، 76 نفر. طالقان، 2 نفر. طبس، 2 نفر. طوس، 6 نفر. فارس، 6 نفر. فسا، 5 نفر. قزوین، 27 نفر. قم، 23 نفر. کازرون، 2 نفر. کرمان، 7 نفر.مرو، 8 نفر. نیشابور، 21 نفر. ورامین، 3 نفر. همدان، 11 نفر. یزد، 2 نفر. آذربایجان، 3 نفر. ابهر، 5 نفر. اردبیل، 2 نفر. اهواز، 35 نفر. ارجان، 8 نفر. اصفهان، 33 نفر. همانگونه که گفتیم، این تعداد می‏تواند درصد گسترش تشیع را نشان دهد. و اینکه در طبرستان تعداد 76 نفر و در ری 66 نفر و در قم 23 نفر و….(البته نسبت به اصل جمعیت) وجود دارد، می‏تواند آنچه را که ما در نظر داریم، یعنی نشان دادن وسعت تشیع نشان دهد. البته باید توجه داشت که مؤلف کتاب «منتقله الطالبیه»، تنها اسامی تعدادی از علویان را نوشته است. و ایشان در نقاط مورد نظر، استقصاء نکرده است. به مرور زمان و در قرن چهارم و پنجم، بر شوکت«سادات» افزوده گردید.و در بغداد گسترش طالبیین، ایجاب می‏کرد که از طرف خلفای بغداد، «نقبائی» برای آنها قرار داده شود. در قرن چهارم، مدتی «شریف رضی» و پدرش، چنین نقابتی را در عهده داشتند. در حالیکه شیعه امامی بودند، در شهرهای ایران نیز سادات، مقامی افزون از حد تصور داشتند. و حتی در شهرهائی که «دار السنه» محسوب می‏شود، باز همین شرافت برای آنها وجود دارد. در مورد قرن پنجم، گزارش دقیقی از بزرگان سادات در شهرها داریم که «عبد الجلیل رازی»، آن را نقل کرده است . از جمله در شهرهای اصفهان، قزوین، ری، نیشابور و بعضی از شهرهای دیگر. اما نکته جالب این است که او نیز اصرار دارد که سادات، عموما شیعه بوده‏اند. او می‏نویسد :«و علوی اصلی، الا امامتی و شیعی نبود. و نتواند بود. و اگر نه، باری زیدی که در حکایت است که علوی سنی، اجازت دخول خواست. و علوی شیعی با او از سلطان سعید مسعود، سلطان گفت : بگوی تا از این دو گانه، یکی باشد تا درآید. علوی سنی الا منافق نیابی! علوی سنی را نگذاشتند. و علوی خالص، راه یافت.و مقصود حاصل کرد تا بدانی که علوی، الا شیعی سره نباشد که تبری کردن از پدر، عاقی باشد. و مذهب بفروختن از پر نفاقی» (29) . تعلیقات: .1 ابن عنبه، عمده الطالب، ص 253، 200، .71.2 این اعتقاد به«زید بن علی (ع)»، نسبت داده شده است. به اعتقاد ما، زید به امامت برادر خویش اعتقاد داشته و مذهب زیدی، چیزی است که ارتباطی با خود او ندارد. .3 بحار الانوار، ج 50 ص .295 روایتی داریم که نشان می‏دهد، یکی از علویان« طلبا للفضل» به ایران آمده است. .4 نور الابصار، ص .115 اصفهانی نقل می‏کند که وقتی«یحیی بن عبد الله» نزد«مالک بن انس»می آمد، او از جای خود بر می‏خاست و او را به جای خود می‏نشاند. مقاتل الطالبیین، ص 309 ط نجف. .5 کریمان، قصران، ج 1 ص 171، .172 انتشارات انجمن آثار ملی. در زینه المجالس، ص 810 اشاره به مهاجرت گروهی از سادات به چین شده است. کسانی که از ترس بنی امیه ابتداء به ترکستان و از آنجا به چین رفتند. .6 مقاتل الطالبیین، ص .311.7 او،از امام صادق روایت نقل می‏کرد. و از جمله اشخاصی بود که امام به او وصیت کرد تا مشخصا معلوم نشود که موسی بن جعفر، جانشین اصلی امام است. درمورد وصایت به او، ر . ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 15 ص .290.8 همان مدرک، ص .312.9 تاریخ الفخری، ص .176.10 طبری، ج 6 ص .450 ط مصر. ور. ک: ابن عنبه، عمده الطالب، ص .155.11 همان مدرک .12 طبری، ج 6 ص 450، اسم او، جستان و حسان، ثبت شده است. ر.ک: تاریخ گزیده، ص .304.13 الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص .319.14 همان مدرک، ص .313.15 کریمان، قصران، ج 1 ص .172.16 مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص 277 ط تهران نشر گستره. .17 همان مدرک، .278.18 مقاتل الطالبیین، ص .262 انساب الاشراف، ج 2 ص 140 ط محمودی. .19 احسن التقاسیم، ج 2 ص 595، .597 ترجمه منزوی. .20 البدایه و النهایه، ج 11 ص .230 کامل ابن اثیر، ج 8 ص .518 و ر. ک: نقض، ص .252.21 رحله ابن بطوطه، .24.22 جغرافیای تاریخی… تفرش، ص 29 ط امیر کبیر .61.23 قصران، ج 2 ص .749.24 ری باستان، ج 2 ص .51.25 ر.ک: تاریخ بیهقی، ص 60، 61، و .63.26 نقض، ص 588، .589.27 این نمونه مثال است. گاهی از این افراد با یک واسطه و گاه با بیش از ده واسطه به امام معصوم می‏رسند. فاطمه بنت موسی بن جعفر با یک واسطه است. کما اینکه در کاشان نیز بعضی از امامزاده‏ها با یک یا دو واسطه وجود دارد. ر.ک: تاریخ کاشان از کلانتر ضرابی، ص .428.28 تجارب السلف، نخجوانی، ص .160.29 نقض، ص 224، .227تاریخ تشیع در ایران ص 159رسول جعفریان