قرآن چندبار بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است؟

با توجه به آیات قرآن، بیان کنید که این کتاب آسمانى چندبار بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است؟

با توجه به آیات (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَ بَیِّنَـت مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَان)118؛ و (إِنَّآ أَنزَلْنَـهُ فِى لَیْلَه مُّبَرَکَه إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ)119؛ و (إِنَّآ أَنزَلْنَهُ فِى لَیْلَهِ الْقَدْر)120 روشن می شود که زمان نزول قرآن در ماه مبارک رمضان، در شب مبارک قدر است.
از سوى دیگر، نزول تدریجى قرآن در طى 23 سال بعثت تا رحلت رسول خدا(ص) از مسلّمات تاریخى و روایى است و آیات قرآن نیز بر آن دلالت دارد:
(سُورَهٌ أَنزَلْنَـهَا وَ فَرَضْنَـهَا وَ أَنزَلْنَا فِیهَآ ءَایَـتِ بَیِّنَـت لَّعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)121 سوره اى فرو فرستادیم و[ تبلیغ و عمل به] آن را حتمی دانستیم و در آن نشانه هاى روشنى فرو فرستادیم، باشد که شما پند گیرید.
(وَ یَقُولُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَوْلاَ نُزِّلَتْ سُورَهٌ فَإِذَآ أُنزِلَتْ سُورَهٌ مُّحْکَمَهٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِىِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ)122 و کسانى که ایمان آورده اند می گویند: چرا سوره اى فرو فرستاده نشد؟ پس آن گاه که سوره اى روشن و صریح فرو فرستاده شود و در آن از جهاد در راه خدا یاد شده باشد، بیماردلان را می بینى که چون بیهوش شدگان از [ترس] مرگ به تو می نگرند؛ پس [همان مرگ و عواقب ناگوار] بر ایشان شایسته تر است.
(وَ إِذَا مَآ أُنزِلَتْ سُورَهٌ نَّظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْض هَلْ یَرَکُم مِّنْ أَحَد ثُمَّ انصَرَفُواْ صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُم بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَهُونَ)123 و آن گاه که سوره اى فرو فرستاده شود، برخى به برخى دیگر نگاه کرده [از ترس رسوایى می گویند:] آیا کسى شما را می بیند؟ سپس[ از محضر پیامبر(ص)]باز می گردند. خداوند دل هاشان را [از حق] بگردانید؛ چون مردمی نفهم هستند.
در دو آیه دیگر صریحاً از تدریجى بودن آیات، سخن به میان آمده است.
1. (وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَهً وَ حِدَهً کَذَ لِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَ رَتَّلْنَـهُ تَرْتِیلاً)124 و کسانى که کافر شدند، گفتند: چرا قرآن بر او یک جا و یک باره فرو فرستاده نشد؟ بدین سان [قرآن را به تدریج فرو فرستادیم] تا با آن قلب تو را استوار سازیم و آن را با درنگى ویژه و پیاپى [بر تو] خواندیم.
2. (وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَـهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْث وَ نَزَّلْنَـهُ تَنزِیلاً)125 و قرآنى که بخش بخش آن را فرو فرستادیم تا با درنگ بر مردم بخوانى و آن را به گونه اى خاص چندین مرتبه تنزّل دادیم و فرود آوردیم.
مفاد بسیارى از آیات، اشاره به رویدادهاى مختلفى دارد که در طول دوران نبوت رخ داده است و لحن این آیات به گونه اى است که همزمانى تقریبى نزول آنها با رویدادهاى مورد اشاره را می رساند؛ مانند آیات شریفه:
(غُلِبَتِ الرُّومُ * فِى أَدْنَى الاَْرْضِ وَ هُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ * فِى بِضْعِ سِنِینَ)126رومیان شکست خوردند در نزدیک ترین سرزمین، آنان پس از شکست به زودى پیروز می شوند؛ در چند سال [آینده].
(وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْر وَأَنتُمْ أَذِلَّهٌ)127 به تحقیق، خداوند شما را در بدر با آن که خوار و ناتوان بودید، یارى کرد.
(الَـَـنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا)128 هم اکنون خداوند بر شما تخفیف داد و دانست[ و معلوم ساخت] که در شما ناتوانى است.
مفسران درباره جمع این دو مجموعه آیات، آراى متعدد و مختلفى ارائه داده اند. از آن جا که نزول تدریجى قرآن امرى مسلّم است، آنان در صدد توجیه آیات دالّ بر نزول دفعى برآمده اند. نظریه هاى مطرح شده را می توان در چهار دسته قرار داد:
1. گروهى معتقدند: آیات دالّ بر نزول دفعى، ناظر به بخشى از آیات قرآن است. برخى خصوص سوره حمد، بعضى اولین آیات نازل شده و عده اى بیشترین آیات قرآن129 را مد نظر قرار داده اند130. این دیدگاه، علاوه بر نقدهایى که ویژه هر یک از اقوال فرعى و زیرمجموعه آن است131، در کل، خلاف ظاهر آیات شریفه ـ به ویژه آیه 185 بقره ـ است که ظهور در نزول دفعى کل قرآن و نه بخش خاصى از آن دارد. به علاوه هیچ دلیل معتبرى بر این که آیات یاد شده به خصوص در ماه رمضان نازل شده در دست نیست. روایات شریفه هم با این قول سازگار نیست و برخلاف آن گواهى می دهد.
2. برخى دیگر بر این باورند: مقصود از آیات دالّ بر نزول دفعى، آن است که قرآن یا سوره هاى دخان و قدر، در فضیلت ماه رمضان یا شب قدر و یا در باب لزوم روزه ماه رمضان نازل شده است و بیان کننده زمان نزول نیست تا با آیات دالّ بر نزول تدریجى ناسازگار باشد132.
این دیدگاه نیز درست به نظر نمی رسد؛ زیرا در این صورت، باید بخش مهمی از آیات قرآن در فضیلت ماه رمضان می بود تا بتوان گفت: قرآن در فضیلت ماه رمضان نازل شده است. افزون بر این، چنین برداشتى خلاف ظاهر آیه است و دلیلى براى دست برداشتن از ظاهر آیه وجود ندارد و روایات نیز بر خلاف آن دلالت دارد133.
3. دیدگاه سوم که با الهام از روایات، به ویژه از سوى مفسران صدر اسلام مطرح شده، آن است که: قرآن دو نزول داشته است؛ نزول دفعى، از ناحیه ذات مقدس الهى یا لوح محفوظ، به وسیله جبرئیل بر سفیران گرامی و نیکوکار خدا یا در شب قدر در بیت المعمور که در آسمان چهارم یا آسمان دنیا است؛ و نزول تدریجى از بیت المعمور و سفیران گرامی خدا، بر پیامبر گرامی(ص) در 23 سال نبوت.
4. علامه طباطبائى با استفاده از آیات دیگر به دو نزول دفعى و تدریجى به شرح زیر قائل شده است:
قرآن مجید داراى دو وجود است: یک وجود بسیط که در آن تکثر و بخش ها و اجزا (آیات و سوره ها و کلمات) نیست و در لوح محفوظ است و به صورت دفعى بر قلب مقدس پیامبر(ص) نازل شده است و یک وجود تفصیل یافته و داراى اجزا که به صورت تدریجى، در ظرف بیست و سه سال بر پیامبر(ص) نازل شده است. آیات دالّ بر نزول دفعى، نزول وجود اول را در نظر دارد و آیات نزول تدریجى، نزول وجود مفصل را مطرح می کند. ایشان دیدگاه فوق را با استناد به آیات فراوانى از جمله، آیات دالّ بر وجود تأویل براى قرآن و وجود قرآن در لوح محفوظ و داراى احکام بودن آن، قبل از تفصیل و نهى پیامبر(ص) از تلاوت آیات ـ پیش از به پایان رسیدن تلاوت آن از سوى جبرئیل ـ به اثبات می رساند134.
—————
118. «ماه رمضان که در آن قرآن فرود آمد تا رهنمودى براى مردم و نشانه هاى روشنى از هدایت [به سوى حق] و [مایهجدایى ]و تشخیص حق از باطل شود» بقره، آیه 185.
119. «براستى ما آن [قرآن] را در شبى با برکت فرو فرستادیم؛ براستى که ما هشدار دهنده بودیم».
120. قدر، آیه 1.
121. نور، آیه 1.
122. محمد، آیه 20.
123. توبه، آیه 127.
124. فرقان، آیه 32.
125. اسراء، آیه 106.
126. روم، آیه 2 ـ 4
127. آل عمران، آیه 123.
128. انفال، آیه 66.
129. ر.ک: المیزان، ج 2، ص 19 ـ 23؛ سید قطب، فى ظلال القرآن، ج 1، ص 171؛ رشید رضا، تفسیر المنار، ج 2، ص 161؛ فخرالدین محمد رازى، تفسیر کبیر، ج 5 ، ص 85 ؛ ج 32، ص 27؛ مجمع البیان، ج 1، ص 276، و ج 10، ص 518 ؛ وهبه زحیلى، التفسیر المنیر، ج 30، ص 34 ـ 333.
130. کسانى که بیشترین آیات را مد نظر قرار داده اند، مقصود از شهر رمضان و لیله القدر را ماه هاى رمضان و شب هاى قدر 23 سال نبوت دانسته اند.
131. نظیر آن که اولین آیات نازل شده طبق نقل شیعه و سنى همزمان با بعثت، بوده و بعثت طبق قول شیعه در 27 رجب و طبق قول اهل سنت در ماه رمضان بوده است.
132. نظیر آن که اولین آیات نازل شده طبق نقل شیعه و سنى همزمان با بعثت، بوده و بعثت طبق قول شیعه در 27 رجب و طبق قول اهل سنت در ماه رمضان بوده است.
133. عبدعلى عروسى حویزى، تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 620 ؛ ج 5 ، ص 5 ـ 624.
134. ر.ک: المیزان، ج 2، ص 16 ـ 18؛ ر.ک: محمد تقى مصباح یزدى، قرآن شناسى، نگارش و تحقیق محمود رجبى، ص 103 ـ 107