عواملی که موجب بدبینی می شود عبارتند از:
1- ناپاکی: گاهی افراد مطابق اصل کلی مقایسه به خویش انسان ها را خوب یا بد می پندارد و محور بدی و خوبی مردم قرار می دهد که گفته اند کافر همه را به کیش خود پندارد.
2- در مواردی سرچشمة بدبینی، حس انتقام و کینه توزی و حسد است. انسان چون نمی تواند عملاً از افراد مورد نظر انتقام بگیرد و یا با زبان اظهار دارد به منطقه فکر و قلب عقب نشینی کرده در آن جا آشوبی به پا می کند و به او نسبت بد می دهد.
3- گاهی منشأ بدبینی تکبر و خود خواهی است. کسی که خود را برتر از دیگران می بیند در محیط فکر خود برای دیگران نقاط ضعفی می تراشند تا آنان را کوچک سازند.
4- در مواردی علت بدبینی پیش داوری است، مثلاً شخصی می بیند دوستش بی تفاوت با او برخورد کرد بدون این که احتمال دهد شاید توجه نداشته قضاوت می کند که دوستش با وی خوبی نیست.
5- معاشرت با افراد ناصالح: هم نشینی با افرادی که به این بیماری مبتلا هستند اثر مستقیمی در بدبینی دارد. امام علی(ع) می فرماید: هم نشینی با بدان باعث بدگمانی به نیکان می گردد.
راه های مقابله با بدبینی عبارت اند از:
1- شناخت علل و ریشه های بدبینی
2- شناخت زیان های فردی و اجتماعی.
بدبینی آثار نامطلوبی بر انسان دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:
الف) ناراحتی روحی: افراد بدبین بر اساس توهماتی که دربارة اشخاص و حوادث دارند، فوق العاده رنج می برند. آنان از معاشرت با مردم گریزانند و احساس تنهایی می کنند. امام علی(ع) می فرماید: بدبین از همه مردم وحشت دارد. ب) پوچ گرایی، ج) غفلت، د) قطع روابط اجتماعی: بدبینی بزرگ ترین مانع همکاری های اجتماعی و به هم پیوستگی دل ها است. امام علی(ع) می فرماید: بر هر کس بدگمانی چیره شد صلح و صفای بین او و دوستش به هم می خورد. ه) تجسس، و) پرورش نفاق.
3_ راه های عملی: برای رهایی از بدبینی باید در مرحلة نخست با خیال های خود ساخته مخالفت کرد. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: راه نجات از بدبینی آن است که آن را تصدیق نکند و به آن ترتیب اثر ندهد مخالفت با تلقین و پرهیز از شتابزدگی در داوری و حمل بر صحت کردن کار دیگران حاصل می شود. بدبینی اگر چه در بدو امر جنبة اختیاری ندارد؛ یعنی ناخودآگاه به ذهن انسان مطلبی خطور می کند، ولی ادامة آن اختیاری است که با پرورش گمان های بد در دنیای ذهن و خیال پدید می آید.
راه درمان عملی، ترتیب اثر ندادن به خطورات ذهنی است امام علی(ع) می فرماید: کار برادر درنی خود را به بهترین وجه آن حمل کن تا آن جا که راه توجیه بر تو بسته شود و به هیچ سخنی که از برادرت صادر می شود بدگمان مباش تا محمل خوبی برای آن بیابی. مثلاً کسی که به رفیقش سلام گفته و پاسخنی نشنیده است به جای این که کینة او را در دل بگیرد و یا به او بدبین شود بهتر است قضایا را با بی نظری بررسی و رفتار ایشان را توجیه کند مثلاً با خود بگوید شاید دوستم سلام مرا نشنیده است تا پاسخ گوید. با این کار به تدریج خوش گمانی به صورت عادت در خواهد آمد.