انسان موجودی با چند بعد مختلف است، و به تبع همین ابعاد مختلف، دارای نیازهای گوناگونی است. یکی از ابعاد وجودی انسان بُعد معنوی اخلاقی عرفانی اوست؛ این بعد انسان شخصیت حقیقی او را شکل میدهد؛ بنابراین از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از جمله نیازهای معنوی انسان، ارتباط قوی با آفریدگارش است؛ ارتباطی که یکی از راه های آن هم صحبتی و مناجات با خداوند است.
بررسی اجمالی سند مناجات
این مناجات که توسط ابن‌خالویه به صورت مرسل از امیرمومنان علی (ع) نقل شده است، در بردارنده معارف والای اخلاقی تربیتی است. قبل از شیخ عباس قمی مرحوم سید بن‌طاووس(۱) این مناجات را در کتاب اقبال در اعمال ماه شعبان را نقل کرده است.
نجاشی(۲) در مورد ابن‌خالویه میگوید: «{الحسین بن‌محمد ابوعبدالله کان عارفاً بمذهبنا مع علمه بعلوم العربیه و اللغه و…}». این کلمات نجاشی و نقل بزرگانی همچون سید بن‌طاووس و متن زیبای مناجات و همچنین مفاهیم وارسته آن شواهد زیادی است تا به این باور برسیم که مناجات شعبانیه از زبان معصوم صادر شده است.
امتیازات این مناجات
هر مناجاتی برای خود امتیازات خاصی دارد، همانند زمان خاص و شاید مکان خاص؛ اما برخی امتیازات باعث فضیلت و مقام شامخ آن مناجات و دعا شود. در این قسمت به دو امتیاز ویژه مناجات شعبانیه اشاره می‌کنیم.
۱٫ بنابر فرمایش امام خمینی (ره)(۳) این تنها دعایی است که همه ائمه (ع) آن را خوانده اند و همه بزرگواران مفاهیم آن را در پیشگاه پروردگار صدا زده اند. پس اعتماد انسان به این الفاظ دو چندان میشود و با ضمیری مطمئن وارد این مناجات می شود و باید دانست که این اطمینان یکی از مقدمات استجابت دعاست.(۴)
۲٫ این مناجات برای کسانی است که در طریق معرفت الله گام‌های ابتدایی را برداشته، دنبال پرواز هستند. این مناجات نیازهای تام معنوی را در نظر گرفته و با این نگاه است که طلاب به کمال انقطاع به سوی خداوند می‌رسند؛ بنابراین نگاه وسیع و افق بالای معنوی دومین امتیاز این دعاست که از ابتدا تا پایان آن جاری است.
محورها و آموزه های مطرح‌شده در مناجات
در بررسی محورهای این مناجات باید در دو بخش بررسی آداب رعایت‌شده در این دعا و همچنین بررسی محتوایی این مناجات صحبت کنیم؛ ابتدا در مورد آداب این مناجات مطالبی را بیان می‌کنیم.
الف) آداب دعا
در روایات و حتی برخی آیات قرآن برخی آداب دعا عنوان شده است که شخص برای رسیدن به مقصود خود که همان استجابت است، باید آن را رعایت کند. برخی از این آداب در دعاهای ائمه (ع) آمده است که به‌عنوان سیره میتوان به آنها استناد کرد. در مناجات شعبانیه هم مواردی از این آداب دیده میشود که در اینجا به دو نمونه از آن اشاره می‌کنیم.
۱٫ فرستادن صلوات در ابتدا و انتهای دعا
از امام صادق (ع) روایت شده است که هرگاه یکی از شما دنیا و آخرت را از خدا طلب میکند، ابتدا به ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر (ص) مبادرت ورزد، سپس حاجت خود را طلب نماید.(۵) علت این کار هم در بیانات ایشان این طور آمده که چون صلوات دعای مستجات است(۶) اگر دعای شما در بین دو دعای مستجاب قرار گیرد، خداوند آن را رد نمیکند.
۲٫ اصرار در درخواست از خداوند
در روایتی از امام سجاد (ع)(۷)، امام باقر (ع)(۸)، امام صادق (ع)(۹) به این مضمون آمده است که اصرار در درخواست از بنده خدا مکروه است؛ اما اصرار در خواستن از خداوند پسندیده و مستحب است. با کمی تأمل حکمت این مسئله واضح میشود، چراکه خواستن از بنده خدا کوچک شدن است؛ اما خواستن از خداوند و اصرار در این کار، یعنی شناخت منبع فیض و رها نکردن آن در هر شرایط.
ب) محتوای این مناجات
در مجموع میتوان گفت این مناجات ارزشمند در بردارنده نکات عرفانی، معرفتی تربیتی و تزکیه است. در اینجا به بخش‌هایی از معارف ناب این مناجات اشاره می‌کنیم.(۱۰)
۱٫ اشاره به فرار از دست دشمنان و آمدن به سوی خداوند (هربت الیک). شناخت دشمنان انسان برای رهایی از آنها یکی از گام‌های رسیدن به عرفان است؛ دشمن‌هایی مثل نفس انسانی شیاطین جن و انسی و….
۲٫ نگاه کردن به کاستیهای خود و توجه به ویژگیهای خداوند همانند علم الهی به حال انسا‌ن‌ها (تعلم مافی نفسی) مدیریت و ربوبیت تکوینی پروردگار (ولایخفی علیک امر منقلبی و مثوای) درخواست رحمت و جلب عطوفت و مهربانی.
۳٫ بخشش و انواع عذرخواهی: خداوند نه تنها پذیرای عذر بندگان است بلکه شرمسار گناه بنده اش نیز میشود و بدون هیچ چشم‌داشتی او را میبخشد.
۴٫ فرهنگ امیدواری وسیع به سبب رحمت گسترده الهی (فقد کبر فی جنب رجائک اَملی).
۵٫ صحبت کردن با زبان توبیخی با پروردگار (ان اخذتنی بجرمی اخذتک بعفوک). بنده وقتی خود را در آغوش پروردگار میبیند و خیالش را راحت است، اینطور با خدای خود صحبت میکند. البته این شیوه انحصاری ائمه (ع) است و نمیتوان در همه جا به این شیوه عمل کرد.
پی نوشتها:
۱٫ سیدبن طاووس؛ اقبال الاعمال؛ ج۳، ص۲۹۵٫
۲٫ نجاشی؛ رجال؛ ص۶۷، رقم ۱۶۱٫
۳٫ صحیفه امام ره؛ ج۱۳، ص۳۱٫
۴٫ شیخ کلینی؛ اصول کافی؛ ج۲، ص۴۷۳٫
۵٫ همان، ص۴۸۴
۶٫ «{ان الله و ملائکه یصلون علی النبی…}» احزاب:۵۶٫
۷٫ صحیفه سجادیه؛ فیض الاسلام؛ ص۳۸۸٫
۸٫ مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج۹۰، ص۳۷۴٫
۹٫ شیخ کلینی؛ اصول کافی؛ ج۲، ص۴۷۵٫
۱۰٫ مصباح یزدی، محمدتقی؛ شکوه به خدا؛ ص۲۷ ـ۷۴٫