جمع و تالیف قرآن به شکل کنونی،در یک زمان صورت نگرفته،بلکه به مرورزمان و به دست افراد و گروه های مختلف انجام شده است.ترتیب،نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و با دستور آن بزرگوار انجام شده وتوقیفی است و باید آن را تعبدا پذیرفت،و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد.
هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمان الرحیم »آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول درآن ثبت می گردید،تا موقعی که «بسم الله… »دیگری نازل می شد و سوره دیگری آغازمی گردید.این نظم طبیعی آیات بود.گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله-با اشاره جبرئیل-دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرارداده شود،مانند آیه «و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون » (1) -که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است-پیامبر صلی الله علیه و آله دستور فرمود آن رابین آیات ربا و آیه دین،در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.بنابر این ثبت آیات درسوره ها،چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری،توقیفی است و با نظارت و دستور خودپیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود.
ولی درباره نظم و ترتیب سوره ها میان اهل نظر اختلاف است.سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت الله خویی بر آنند که قرآن هم چنان که هست،در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله شکل گرفته است.زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده اند و بسیار بعید می نماید که مساله ای با این اهمیت راپیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رها کرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود.
این نظر قابل قبول نیست،زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد،دلیل نمی شود که میان سوره ها ترتیبی وجود داشته است.و اگر کسی هر آن چه از قرآن که تا آن روز نازل شده،حفظ و ضبط کرده باشد،حافظ و جامع قرآن خواهد بود.
بنابر این لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلی آن نیست.اما اهمیت این مساله چندان روشن نیست،زیرا آن چه مهم است تکمیل سوره ها و مستقل بودن هر سوره ازسوره دیگر است تا آیه های هر سوره با آیه های سوره های دیگر اشتباه نشود.این مهم در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله صورت گرفت.اما ترتیب بین سوره ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امکان نداشت،زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه هایی می رفت.بنا بر این طبیعی است که پس از یاس ازنزول قرآن،که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود،سوره های قرآن قابل نظم وترتیب خواهد بود.
بر این اساس،بیش تر محققین و تاریخ نویسان بر آنند که جمع و ترتیب سوره هاپس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله برای نخستین بار بر دست علی امیر مؤمنان علیه السلام سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت.و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه،پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله از امور مسلم تاریخ است.
علی علیه السلام نخستین کسی بود که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله به جمع قرآن مشغول گردید.بر حسب روایات،مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام رساند.ابن ندیم گوید:«اولین مصحفی که گرد آوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود».سپس می گوید:«مصحفی را دیدم نزد ابو یعلی حمزه حسنی که با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند» (2).محمد بن سیرین از عکرمه نقل می کند:«در ابتدای خلافت ابو بکر،علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری کرد».گوید:«از عکرمه پرسیدم:آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟آیا رعایت ترتیب نزول درآن شده بود؟گفت:اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن را گرد آورند،نخواهند توانست ».ابن سیرین می گوید:«هر چه دنبال کردم تا بر آن مصحف دست یابم،میسورم نگردید» (3).ابن جزی کلبی گوید:«اگر مصحف علی یافت می شد،هر آینه در آن علم فراوان یافت می گردید» (4).
جمع زید بن ثابت
وصیت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله جمع قرآن بود تا مانند تورات یهود در معرض ضایع شدن قرار نگیرد (5).علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر از وصیت تبعیت کرد و به این مهم پرداخت و آن را عرضه داشت،ولی به دلایلی پذیرفته نشد.اما از آن جایی که قرآن اولین مرجع تشریع آیین اسلام و زیر بنای ساخت جامعه اسلامی است،ضرورت داشت خلفای وقت از دیگر کاتبان کلام الهی استفاده کنند تا با جمع قرآن از روی قطعات چوب و استخوان و سینه های حافظان قرآن،آن را ضبط کنند.و خلا ازدست رفتن هفتاد تن و بنابر قولی چهار صد تن از حافظان قرآن را که در جنگ یمامه به شهادت رسیدند،جبران کنند (6).
بنا بر این ابو بکر از زید بن ثابت خواست تا قرآن را جمع آوری کند.زید می گوید:
«ابو بکر مرا فرا خواند،و پس از مشاوره با عمر-که در آن جا بود-گفت:بسیاری از قاریان و حافظان قرآن در حادثه یمامه کشته شده اند و بیم آن می رود که در موارددیگر نیز گروهی دیگر کشته شوند و قسمت عمده قرآن را از بین برود.آن گاه جمع آوری قرآن را مطرح ساخت.گفتیم:چگونه می خواهید کاری کنید که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را انجام نداد؟گفتند:«این کار ضرورت دارد و باید انجام شود.و آن اندازه سخن گفتند و به من اصرار ورزیدند تا آن را پذیرفتم.آن گاه ابو بکر به من گفت:می بینم که جوان عاقلی هستی و هرگز ما به تو اندیشه ناروا نمی داریم.تو کاتب وحی رسول خدا بودی،این کار را دنبال کن و به خوبی انجام ده ».زید می گوید: «سنگینی این کارکه بر من تحمیل شده بود از تحمل کوه گران سخت تر بود،ولی به ناچار آن را پذیرفتم و قرآن را که بر صفحاتی از سنگ و چوب نوشته شده بود،جمع آوری کردم » (7).
روش زید در جمع قرآن
زید به جمع آوری قرآن مشغول شد و قرآن را از صورت پراکندگی در آورد و دریک جا فراهم کرد.او این کار را با هم کاری گروهی از صحابه انجام داد.نخستین اقدام وی آن بود که اعلام کرد:هر کس هر چه از قرآن نزد خود دارد،بیاورد.یعقوبی می گوید:«وی گروهی مرکب از 25 نفر را تشکیل داد» (8) و خود ریاست آن گروه را برعهده گرفت.این گروه هر روز در مسجد گردهم می آمدند و افرادی که آیه یا سوره ای از قرآن در اختیار داشتند به این گروه مراجعه می کردند.این گروه از هیچ کس،هیچ چیز را به عنوان قرآن نمی پذیرفتند،مگر آن که دو شاهد ارائه دهند که آن چه آورده است جزء قرآن است.شاهد اول نسخه خطی،یعنی نوشته ای که حکایت ازوحی قرآنی داشته باشد.شاهد دوم شاهد حفظی،یعنی دیگران نیز شهادت دهندکه آن را از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیده اند.در این جا دو نکته قابل توجه است:
1- از خزیمة بن ثابت انصاری (9) دو آیه آخر سوره برائت بدون شاهد پذیرفته شد، زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شهادت او را به جای شهادت دو نفر قرار داده بود (10).
2- از عمر بن الخطاب عبارت «الشیخ و الشیخة اذا زنیا فارجموهما البتة…»که گمان می کرد آیه قرآن است،پذیرفته نشد.از وی شاهد خواستند،نتوانست ارائه دهد و بر هر کس عرضه کرد انکار نمود که از پیامبر چنین چیزی شنیده باشد.عمر تاآخر عمر بر صحت آن اصرار داشت و هم واره می گفت:«اگر مردم نمی گفتند عمرچیزی بر قرآن افزود،هر آینه این آیه را در قرآن درج می کردم ».
بدین کیفیت،زید آیه ها و سوره های قرآن را جمع آوری کرد و آن را از پراکندگی وخطر از بین رفتن نجات داد.هر سوره که کامل می شد در صندوق چه مانندی از چرم به نام «ربعه »قرار می داد تا آن که سوره ها یکی پس از دیگری کامل شد.ولی هیچ گونه نظم و ترتیبی بین سوره ها به وجود نیاورد (11).این صحیفه ها،که سوره های قرآنی بر آن نگاشته شده بود،پس از اتمام به ابوبکر سپرده شد. این مجموعه پس از ابوبکر به عمر انتقال یافت و پس از وفات وی نزد دخترش حفصه نگهداری شد و هنگام یک سان کردن مصحف ها،عثمان آن را به رعایت گرفت تا نسخه های دیگر قرآن را باآن مقابل کند و سپس آن را به حفصه باز گردانید.چون حفصه در گذشت،مروان که از جانب معاویه و الی مدینه بود،آن را از ورثه حفصه گرفت و از بین برد (12).
پی نوشتها:
1- بقره 2:281.
2- الفهرست،ص 48-47.
3- طبقات ابن سعد،ج 2،ص 101.الاستیعاب در حاشیه الاصابة،ج 2،ص 253.الاتقان،ج 1،ص 57.
4- ابن جزی الکلبی،التسهیل لعلوم التنزیل،ج 1،ص 4 و نیز رجوع کنید به:التمهید،ج 1.ص 288 و 296-292.
5- تفسیر قمی،ص 745.
6- فتح الباری،ج 7،ص 447-در آن واقعه 360 تن از مهاجرین و انصار از شهر مدینه و 300 تن از مهاجرین ساکن در غیر مدینه و 300 تن از تابعین کشته شده بودند(تاریخ طبری،ج 2،ص 516).
7- صحیح بخاری،ج 6،ص 225.مصاحف سجستانی،ص 6.ابن اثیر،الکامل فی التاریخ،ج 2،ص 247 و ج 3،ص 56.البرهان،ج 1،ص 233.
8- تاریخ یعقوبی،ج 2،ص 113.
9- خزیمة بن ثابت انصاری به «ذو الشهادتین »لقب یافت،زیرا او در تمامی جنگ های پیامبر حضور داشت و ازنزدیکان و شیفتگان مولی علی بود.در واقعه صفین و جمل شرکت داشت و اوست که حدیث «تقتل عماراالفئة الباغیة »را در واقعه صفین روایت کرد.او برای پیامبر صلی الله علیه و آله که از اعرابی اسبی خریده بود شهادت داد با آن که ندیده بود، صرفا چون طرف دعوا پیامبر است به حق سخن می گوید، لذا حضرت شهادت او را دوشهادت قرار داد(اسد الغابة،ج 2،ص 114).
10- مصاحف سجستانی،ص 9-6.صحیح بخاری،ج 6،ص 225.
11- ابن کثیر القرشی الدمشقی،تفسیر ابن کثیر،ج 1،ص 261 و البرهان،ج 2،ص 35 و الاتقان،ج 1،ص 58 وفتح الباری،ج 9،ص 16 و زرقانی،مناهل العرفان،ج 1،ص 254 و احمد امین مصری،فجر الاسلام،ص 195.
12- ابن حجر قسطلانی،ارشاد الساری فی شرح البخاری،ج 7،ص 449 و التمهید،ج 1،ص 300.