حمزه بن عبد العزیز دیلمی

(متوفی‏463 ه.ق) گفتار استاد: «حمزه بن عبد العزیز دیلمی،معروف به‏«سلار دیلمی‏»،در حدود 448 تا463درگذشته است. شاگرد شیخ مفید و سید مرتضی،و خود اهل ایران است و در«خسرو شاه‏»تبریز درگذشته است.کتاب معروف او در فقه،به نام‏«مراسم‏»است. سلار هر چند هم طبقه شیخ طوسی است،نه از شاگردان او،در عین حال محقق‏حلی در مقدمه کتاب المعتبر از او و ابو الصلاح حلبی به عنوان‏«اتباع الثلاثه‏»نام‏می‏برد،یعنی او را از پیروان می‏شمارد که علی الظاهر مقصود این است این سه‏نفر تابع و پیروان سه نفر دیگر،شیخ مفید،سید مرتضی و شیخ طوسی‏بوده‏اند.» (1) زندگی او: شیخ حمزه بن عبد العزیز ابویعلی دیلمی،فقیه،ثقه،شخصیت جلیل القدر ویکی از اعیان طائفه، معروف به‏«سلار»می‏باشد.او پیشتاز در فقه،ادب و علوم ومعارف اسلامی بوده است.او بر شیخ مفید و بر سید مرتضی علم الهدی قرائت نموده‏است. ولادت او همانند دیگر معاریف و مفاخر مکتب اسلام درست روشن ومشخص نیست،ولی نام او حمزه بن عبد العزیز دیلمی طبرستانی،کنیه‏اش ابویعلی‏ملقب به سلار،فقیهی است‏بزرگوار و شیخی است جلیل القدر و عظیم الشان که ازمفاخر و اعیان فقهای امامیه می‏باشد.سلار معرب‏«سالار»می‏باشد که به معنای امیر ورئیس کل می‏باشد.ولادتش در مازندران صورت گرفته است.او به قصد تکمیل‏تحصیلات اسلامی خویش به مرکز حوزه علمیه آن روز که بغداد و اخیرا نجف بوده‏است،مهاجرت کرده است. گفتار صاحب ریحانه: مرحوم مدرس می‏گوید: «او یکی از اعاظم علمای متقدمین اثنی عشریه است که در علم و ادب مقدم بوده‏و فتاوی و اقوال او در کتب فقهیه مذکور می‏باشد.وی از شاگردان شیخ مفید و علم‏الهدی و از مشایخ روایتی شیخ ابو علی طوسی(پسر شیخ طوسی)است و گاهی به‏سمت نیابت از سید مرتضی در بغداد درس می‏گفته است و در اثر فقاهت و جلالت‏مراتب علمیه از طرف سید به منصب حکومت‏شرعیه و فصل خصومات و مرافعات‏دینیه در بلاد حلب منصوب شده است.» (2) تالیفات او: او تالیفات متعددی در زمینه فقه و اصول فقه و کلام دارد که چند نمونه از آنهاذکر می‏شود: 1-الابواب و الفصول(در فقه) 2-التذکره فی حقیقه الجوهر(کلام) 3-التقریب(اصول فقه) 4-الرد علی ابی الحسن البصری فی نقض الشافی. هنگامی که ابو حسن بصری‏کتابی در نقض الشافی سید مرتضی نوشت،سید مرتضی به سلار دستور داد که نقض‏آن را بنویسد،پس کتاب او«نقض نقض الشافی‏»شناخته شد و تفصیل آن به این ترتیب‏می‏باشد: قاضی عبد الجبار معتزلی کتابی در نقض مذهب شیعه تالیف نموده و نام آن را«المغنی الکافی‏»نهاد سید مرتضی کتاب الشافی فی نقض الکافی را در رد آن تالیف‏نمود و ابو الحسن بصری کتابی در نقض کتاب شافی سید مرتضی نوشت،سلار هم دررد نوشته ابو الحسن بصری،به امر سید مرتضی کتاب فوق را تالیف نمود. 5-المراسم العلویه و الاحکام النبویه در فقه که با ده کتاب دیگر به نام جوامع‏الفقه در ایران به چاپ رسیده و اخیرا توسط انتشارات آقای علی اصغر مروارید تجدیدطبع شده است. 6-المقنع فی المذهب(کلام) در رجال نجاشی نام او را به هنگام دفن استاد خویش سید مرتضی علم الهدی‏جزء تشییع کنندگان در کنار ابویعلی جعفری داماد مفید می‏بینیم،جائی که می‏گوید: «پس از فوت سید مرتضی من مباشر غسل او بودم و با من ابو یعلی محمد بن الحسن‏الجعفری و سلار بن عبد العزیز…همراه بود.» (3) شاگردان او: از شاگردان او«ابی جنی‏»ادیب و نحوی معروف است.گویند او به ملاقات سلاررسیده و بحثی از ادبیات را پیش او خوانده است و آن هنگامی بوده است که سلار در اثرضعف و پیری نمی‏توانسته است زیاد صحبت کند.او شرح مطلب را روی تخته‏ای‏می‏نوشت و او از روی تخته یاد می‏گرفت. و از دیگر شاگردان او،فاضل نحوی است که در سال 448 از دنیا رخت‏بربسته‏است. وفات او: او به سال 448 یا463 ه.ق و در خسرو شاه(خسروشهر)آذربایجان،در چندفرسخی تبریز به رحمت ایزدی پیوست و در همانجا مدفون گردید و اکنون به زبان‏محلی به‏«شیخ سالار»معروف است. (4) پی‏نوشتها: 1- آشنایی با علوم اسلامی،ص 298. 2- ریحانه الادب،ج‏3،ص 50. 3- رجال نجاشی،ص 270،کد معرفی 708- روضات الجنات،ج 2،ص 372. 4- روضات الجنات،ج 2،ص‏373- هدیه الاحباب،محدث قمی،ص 150- مستدرک الوسائل، محدث‏نوری،ص‏496.

عبدالرحیم عقیقی بخشایشی