تشیع در جهان امروز

تشیع در جهان امروز،عده کل مسلمانان جهان در نخستین سالهای قرن بیستم میلادی/چهاردهم هجری قمری بنا بر آمارهایی که بیگانگان گرفته‏اند،حدود 233 میلیون نفر بر آورده می‏شده است (زوئیمر و دیگران،283) :با توجه به نو پدید بودن امر آمارگیری،و نیز با توجه به این که تا سالهای بعد از جنگ جهانی دوم بخشهای وسیعی از جهان اسلام تحت‏سلطه و سیطره غیر مسلمین بوده است،آمارهای مربوط به عده کل مسلمانان سرزمینهای مختلف،و مالا آمارهای مربوط به عده کل مسلمانان جهان،به ویژه در سالهای پیش از استقلال بسیاری از کشورهای کنونی جهان اسلام،اساسا متکی یا منحصر بر همان تخمینهای اجمالی،و گاه آمارگیریهای جدی‏تری،بوده است که کارگزاران آن قدرتهای غیر مسلمان غالب،با سبق نظرهای و نیات مختلف،اعلام می‏کرده‏اند،از همین رو،منابع مختلف عده کل مسلمین جهان را در آخرین سالهای قرن نوزدهم میلادی/سیزدهم قمری،از 157 میلیون نفر در سال 1834 م تا 300 میلیون نفر در سال 1903 م تخمین زده‏اند.بنا بر این همان گونه تخمینها،12 میلیون نفر از جمعیت تخمینا 233 میلیونی مسلمین جهان را شیعیان تشکیل می‏داده‏اند،بنا بر این 221 میلیون نفر مسلمین اهل سنت،از 140 میلیون حنفی،58 میلیون شافعی،16 ملیون مالکی،و 7 میلیون حنبلی تشکیل یافته بوده است (همان،دیاگرام 292) .مهمترین کشورهای شیعه یا شیعه نشین جهان، یعنی ایران،در آن سالها5/9 میلیون جمعیت داشته که 8/8 میلیون آن مسلمان و چهار پنجم از این مسلمین نیز شیعه بوده‏اند (همان،دو جدول آخر کتاب) .بنا بر منبع دیگری نیز ایران در سال 1900 م ده میلیون نفر جمعیت داشته است (اطلس تاریخ جمعیت جهان،153) .قابل توجه است که در آن سالها نیمی از جمعیت 610 هزار نفری (شامل 600 هزار مسلمان) بحرین شیعه بوده‏اند،و هند 5 میلیون شیعه (و کلا حدود 36/284 میلیون نفر جمعیت) داشته است.اینک،در اواخر قرن بیستم میلادی علی رغم آن که دست کم حدود یک قرآن از آشنایی جهان اسلام با امر آمار گیری و ضرورت آن می‏گذرد،هنوز آمارهای متقن و مطمئن و یکدستی در باره عده مسلمانان سرزمینهای مختلف (به ویژه سرزمینهای تحت‏حکومت غیر مسلمین) ،و به طریق اولی در باره عده شیعیان این سرزمینها،و مالا در باره عده مسلمانان و شیعیان جهان،در دست نیست:بنا بر آمارهای سازمان کنفرانس اسلامی (تاسیس م 1971/اردیبهشت 1350 ش) که تاکنون،بویژه از نقطه نظر سیاسی،تنها سازمان فراگیر بین الدول اسلامی یا مسلمان است،کل عده جمعیت مسلمان جهان در سراسر پنج قاره،در سال 1982 م/1361 ش 1029427000 نفر بوده که 636720000 نفر از ایشان در کشورهای تحت‏حکومت مسلمین (به عنوان اکثریت) ،و 392707000 نفر از ایشان در کشورها و سرزمینهای تحت استیلای غیر مسلمین (به صورت اقلیت) زندگی می‏کرده‏اند. (اقلیتهای مسلمان در جهان امروز،287) .بنا بر آمارهای دیگری که علی القاعده انتظار می‏رفته متقن و قابل اطمینان باشند،کل عده مسلمانان جهان در حوالی سال 1984 م/1363 ش 150،286،805 نفر (یعنی 97/17 در صد از کل جمعیت 000،907،480،4 نفری جهان) بوده است (خریطه انتشار المسلمین فی العالم،26) .بالاخره بنا بر منبع دیگری که در باره‏«ادیان زنده‏جهان‏»آمارهای (حسب الادعا) جدیدی به دست داده،کل عده مسلمانان جهان در سال 1959 م/1338 ش 420 میلیون نفر بوده است (ادیان زنده جهان،3،15،220) .منبع اخیر مدعی بوده است که این آمارها«بهترین ارقام دستیابی بوده‏اند که از چندین منبع تلفیق شده‏اند» (همان،15) .با توجه به این مقدمات،وضع آمارهای مربوط به تشیع در جهان،خود معلوم است.بنا بر یکی از جدیدترین منابع (سالنامه 1990 بریتانکا،778-779 (عده مسلمانان (شیعه و اهل تسنن) در کشورهای که اکثریت‏یا نسبت قابل ملاحظه‏ای از جمعیتشان مسلمان‏اند در سال 1983 م/1368 ش از این قرار بوده است: سایرینعده سنی‏ها
عده شیعیانکشور1,630,000
1,970,000
2,220,000
افغانستان2,540,000
660,000 (جمع)
آلبانی17,000
24,360,000 (جمع)
الجزایر8,000
120,000
290,000
بحرین14,720,000
95,570,000 (جمع)
بنگلادش3,890,000
700,000 (جمع)
(داهومی) بنین92,000
159,000 (جمع)
برونی8,320,000
670,000 (جمع)
بلغارستان4,960,000
3,750,000 (جمع)
بورکینافاسو (ولتای علیانی سابق)8,830
2,510,000 (جمع)
کامرون260,080,000
110,000 (جمع)
کانادا3,100,000
2,440,000 (جمع)
چاد1,074,800,000
26,000,000 (جمع)
چین کمونیست1000
400 (جمع)
جزیره کریسمس245
340 (جمع)
جزایر کوکو (کلینگ) 1000 (فقط مسیحی)
447,000 (فقط سنی)
کومور9,900,000
2,400,000 (جمع)
ساحل عاج562,000
170,000 (جمع)
قبرس31,000 (فقط مسیحی)
481,000 (فقط سنی)
جیبوتی3,050,000
48,700,000 (فقط سنی)
مصر33,550,000
15,350,000 (اکثرا سنی)
اتیوپی677,000
57,000 (جمع)
فیجی54,430,000
1,680,000 (جمع)
فرانسه38000
797,000 (اکثرا سنی)
گامبیا6000
582,000 (اکثرا سنی)
نوار غزه59,660,000
1,470,000 (جمع)
ٍٍآلمان غربی 12,280,000
2,290,000 (جمع)
غنا9,940,000
150,000 (جمع)
یونان1,010,000
5,700,000 (جمع)
گینه670,000
290,000 (جمع)
گینه بیسائو688,000
66,000 (جمع)
گویان699,700,000
92,110,000 (جمع)
هند23,160,000
153,390,000 (جمع)
اندونزی640,000
4,240,000
49,440,000/
ایران520,000
5,940,000
10,790,000
عراق3,940,000
630,000 (اکثرا سنی)
اسرائیل220,000
2,840,000 (سنی)
اردن22,100,000
1,410,000 (جمع)
کنیا510,000
920,000
610,000
کویت1,370,000 (شامل 200,000 نفر درروز)
610,000
930,000
لبنان2,160,000
350,000 (جمع)
لیبریا120,000
3,960,000 (سنی)
لیبی7,130,000
1,380,000 (جمع)
مالاوی8,200,000
9,220,000 (جمع)
مالزی209,000 (سنی)
مالدیو790,000
7,120,000 (جمع)
مالی10,000
1,930,000 (سنی)
موریتانی920,000
140,000 (جمع)
موریس2000
76,000 (سنی)
مایوت320,000
24,210,000 (اکثرا سنی)
مراکش13,300,000
1,990,000موزامبیک39,250,000
1,560,000 (جمع)
میانمار (برمه سابق) 17,950,000
500,000 (جمع)
نپال1,430,000
5,720,000 (سنی)
نیجر63,770,000
52,190,000(جمع)
نیجریه190,000
1,220,000 (جمع)
عمان3,800,000
115,020,000 (اکثرا سنی)
پاکستان57,330,000
2,580,000 (جمع)
فیلیپین32,000
395,000 (اکثرا سنی)
قطر6,360,000
630,000 (جمع)
رواندا160,000
13,430,000 (سنی)
عربستان سعودی670,000
6,730,000 (سنی)
سنگال2,397,000
1,560,000 (سنی)
سیرالئون2,246,000
428,000 (جمع)
سنگاپور14,000
7,324,000 (سنی)
سومالی29,830,000
410,000 (جمع)
افریقای جنوبی15,580,000
1,270,000 (جمع)
سری لانکا7,360,000
19,910,000 (سنی)
سودان350,000
85,000 (جمع)
سورینام1,230,000
10,500,000 (اکثرا سنی)
سوریه15,900,000
7,830,000 (جمع)
تانزانیا53,160,000
2,120,000 (جمع)
تایلند50,000
7,930,000 (سنی)
تونس440,000
55,100,000 (سنی)
ترکیه15,360,000
1,090,000 (اکثرا سنی)
اوگاندا253,470,000
34,330,000 (جمع)
اتحاد شوروی سابق70,000
1,460,000
290,000
امارات متحده عربی56,420,000
80,000 (جمع)
انگلیس244,050,000
4,730,000 (جمع)
امریکا180,000
710,000 (اکثرا سنی)
ساحل غربی رود اردن195,000 (سنی)
(افریقا) صحرای غربی120,000
2,394,000 (اکثرا سنی)
یمن جنوبی (قبل از وحدت) 3,530,000
5,300,000
یمن شمالی (قبل از وحدت) 21,240,000
2,470,000 (جمع)
یوگسلاوی (قبل از تقسیم) البته این ارقام کاملا دقیق و قطعی نیستند،و در موارد متفاوت منابع دیگر ارقام کما بیش متفاوتی به دست داده‏اند،برای مثال،در باره عده شیعیان،اهل تسنن،و دروزیهای لبنان در سال 1975 م/1354 ش و اوایل دهه 1980 م/ تسنن،و دروزیهای لبنان در سال 1975 م/1354 ش و اوایل دهه 1980 م/1360 ش،از سوی برخی منابع محلی به ترتیب دو گروه ارقام 970،000 – 690،000 – 348،000 – 1،100،000 – 750،000 و 200،000 نفر اعلام شده بوده است (موجان مؤمن،268) قطع نظر از این که به هر حال،می‏توان دروزیها را جزو شیعیان اسماعیلی،و مآلا جزو شیعیان به معنای موسع تلقی کرد (فرهنگ ادیان،112) .بنابر آمار فوق،تنها رقم کل شیعیان کشورهای ایران و عراق و کویت و لبنان و بحرین (با احتساب حدود 300،000 نفر دروزیهای لبنان) به 67،950،000 نفر سر می‏زده است،در حالی که شیعیان بسیاری از کشورهای مسلمان دیگر،مثل ترکیه،آلبانی،اتیوپی، عربستان سعودی،سوریه،یمن،یا فرانسه و شوروی (سابق) و چین کمونیست و آمریکا و انگلیس،و یا مهمتر از همه اینها هند و پاکستان و آفریقای شرقی محاسبه نشده‏اند.امروز شمار شیعیان به ویژه در ایران و عراق و شبه قاره هند و پاکستان و یمن چشمگیر است،اما شمار معتنابهی از شیعیان نیز در ترکیه و سوریه و لبنان و سواحل شرقی آفریقا و نواحی شرقی جزیره العرب زندگی می‏کنند (فرهنگ ادیان،296،خاور میانه و شمال آفریقا 1990،11) .در مجموع،امروزه عده شیعیان بالغ بر 20 درصد کل عده مسلمانان جهان را تشکیل می‏دهد،و روی هم رفته دست کم به دویست میلیون نفر بالغ می‏شود (خاورمیانه و شمال آفریقا،1990،11) .البته منابع شیعی نسبت عده شیعیان به کل عده مسلمین جهان را تا یک سوم یا 30 درصد نیز دانسته‏اند (تاریخ الشیعه، مظفر،272) .مرحوم سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعه (که در سال 1314 ش تالیف کرده بود) عده کل شیعیان جهان را به طور کلی بالغ بر 75 میلیون دانسته‏بوده است (اعیان الشیعه، 1/26) .از نقطه نظر تاریخی،کسانی همچون محمد جواد مغنیه علت کم یا زیاد شدن (یا آن در واقع، کم یا زیاد وانمودن) عده شیعیان یا اهل تسنن را در سرزمینهای مختلف اسلامی،همانا استیلای خاندانهای حکومتگر (بویژه متعصب‏تر) شیعی یا سنی دانسته‏اند (الشیعه و التشیع، 212) .و لو آن که این نظر را کما بیش مبالغه آمیز بدانیم،منکر این نکته نمی‏توانیم شد که اقتدار سیاسی تشیع به هر حال به نحوی با توجه جدی (اگر چه به تشبه و تقرب) به این مذهب متناسب بوده است.شاهد نیرومند این مدعا این اعتراف هانس مولر،استاد دانشگاه فرایبورگ آلمان (به عنوان نماینده و نمونه یک نوع رویکرد) است که تا زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1978 م/1357 ش،که اساسا بر مفاهیم و اصول و اندیشه‏های شیعی متکی و مبتنی و به استفاده از نمادهای شیعی مستظهر بود،همه غربیان و حتی شرق شناسان ایشان،تنها وجه سنی اسلام را می‏شناختند و به هر حال تنها به وجه سنی اسلام توجه داشتند (بازشناسی تشیع،85) . یوزف شاخت در مقدمه کتاب میراث اسلام (ص 8) صریحا گفته است که مراد از«اسلام‏»در این کتاب همانا اسلام سنی بوده است.«مرکز مطالعات عالی آسیا و آفریقای جدید در پاریس،که خریطه انتشار مسلمانان در جهان را بر اساس آمارهای سال 1983 م/1362 ش بانک جهانی تهیه و منتشر کرده،عده و نسبت‏شیعیان کشورهای مختلف جهان را (که دارای سکنه شیعه قابل توجهی بوده‏اند) نسبت‏به کل عده مسلمین ساکن آن کشورها در اوایل دهه 1980 م/1360 ش (گاهی تخمینا) محاسبه و اعلام کرده است (ص 17) .جز در مورد معدودی از کشورهای مسلمان که آمارهای تفصیلی دقیقی (یا بالنسبه دقیق‏تری) در مورد عده پیروان مذاهب مختلف مردم‏شان تهیه و منتشر می‏کرده‏اند،تحدید و برآورد عده شیعیان بسیاری از این کشورها امری بسیار مشکل بوده،و گاهی در همان حد تخمین اجمالی فایده داشته و اطمینان بخش بوده‏اند. نسبت‏شیعیان به کل مسلمینعده شیعیانعده مسلمینکشورها20 در صد
23,269,000
16,185,000
افعانستاندر صد (3/1در صد کل سکنه) (دروزیها)
325,600
566000
اسرائیل20 در صد
4,102,000
44,618,000
اتحاد شوری (سابق)16 در صد
3,163,000
1,003,000
امارات متحده عربی90 در صد
35,363,000
39,293,000
ایران52 در صد
180,000
346,000
بحرین6/20 در صد
16,885,000
81,966,000
پاکستان20/ در صد
9,102,000
44,618,000
ترکیه18 در صد شامل 1,041,000 علوی که 72 در صدشان شیعیان سوریه را تشکیل می‏دهند279,000 دروزی)
1,458,000
8,103,000
سوریه3/15 در صد
278,000
8,839,000عربستان سعودی51 در صد
6,560,000
12,864,000عراق70 در صد
643,000
919,000عمان15,350,000
236,000قطر2/32 در صد
438,000
1,361,000کویت6/44 در صد (منهای 194,000 دروزی که خود 14 درصد کل سکنه این‏کشور را تشکیل می‏دهند)
9,000
1,385,000لبنان8/20 در صد
17,072,000
82,082,000هند4/40 در صد (قبل از وحدت)
2,887,000
7,148,000یمن شمالیمقایسه این ارقام با ارقامی که از سالنامه بریتانیکا،1990 نقل شد،قطع نظر از افزایش طبیعی‏ای که مولود نرخ رشدهای بسیار بالای متعلق به مسلمین (تا حدود 5/3 و گاهی 4 در صد) است،در عین حال حاکی از تفاوت تخمینها و تلقی‏ها نیز هست.مقایسه این آمارها با آنچه در اطلس فرهنگی اسلام (ص 267-271) ،یا اطلس کیمبریج‏خاورمیانه و شمال آفریقا (ص 38) ،یا تاریخ الشیعه مرحوم شیخ محمد حسین مظفر،و یا بالاخره الشیعه و التشیع محمد جواد مغنیه (ص 212-226) در باره عده مسلمین و شیعیان کشورهای مختلف عرضه شده است،مؤید این مدعا است.به هر حال،به قول جان چیتهام در اطلس کیمبریج‏خاورمیانه و شمال آفریقا،«آمارها و ارقام عده پیروان مذاهب مختلف در خاورمیانه و شمال آفریقا جدلی الطرفین است و…» (ص 39) ،یا علی ای حال،دریغ است که یکی از اخیرترین ارقام و تخمینها در باره عده شیعیان امامی یا اثنی عشری و نسبت عده آنان به عده کل جمعیت کشورهای مختلف (به علاوه عده کل مسلمین این کشورها) بر اساس دایره المعارف مسیحی جهان(Encyclopaedia,World ،در سال 1980 م/1359 ش در اینجا نقل نشود: Christian) نسبت عده شیعیان امامی به کل جمعیت
عده شیعیان امامی
کل عده مسلمین
کل جمعیتکشورها3/88 در صد
34,000,000
37,694,000
38,492,000ایران1/57 در صد
7,500,000
12,589,000
13,145,000
عراق4/54 در صد
160,000
279,310
294,000
بحرین8/29 در صد
1,000,000
2,000,000
3,360,000
لبنان18 در صد
270,000
1,368,600
1,439,000
کویت5/14 در صد
1,200,000
80,320,350
82,952,000
پاکستان9/5 در صد
1,300,000
21,885,280
22,038,000
افغانستان3/3 در صد
1,500,000
45,018,000
45,363,000
ترکیه3/2 درصد
250,000
10,768,000
10,900,000
عربستان سعودی8/1 درصد
10,000,000
80,540,000
547,123,000
هند5/1 درصد
4,000,000
30,297,000
268,115,000
(سابق)شوروی6/0 در صد
50,000
7,645,850
8,536,000
سوریه300,000سایر کشورهای آسیا270,000قاره آمریکا100,000اروپا40,000قاره افریقا10,000استرالیا7/1 در صد
72,750,000
723,000,000
4,374,000,000
کل‏کشورهای‏جهانبحث تفصیلی در باره شیعیان کشورها و سرزمینهای مختلف مسلمانان و غیر مسلمان جهان را به مقالات مستقل مربوط به خود آن کشورها و سرزمینها موکول می‏کنیم.در اینجا شاید همین اندازه کافی باشد که بگوییم پراکندگی جغرافیای تشیع در جهان امروز همچنان با آنچه که در قرن اول هجری قمری شکل گرفته و تثبیت گردیده بوده،مطابقت دارد (اطلس کیمبریج‏ خاورمیانه و شمال آفریقا،39) .این جغرافیای تاریخی تشیع عمدتا با گرایش کلی آمارها و ارقامی که در مورد سرزمینهای مختلف مسلمان ذکر شد،مطابق است،طرحی کلی از این جغرافیای تاریخی،یا پراکندگی جغرافیایی تشیع در جهان امروز،در اطلس تاریخی ادیان ویراسته مرحوم اسماعیل فاروقی عرضه شده است (261) . منابع:به جز آنچه در متن آمده است،الشیعه فی مصر،عثمان مرغی،47-59،An Introduction to shi|s Islam Moojan Momen,1985|Atlas of orldPopulation History,Colin McEveday|1985|Britannica World
Data”1990|The Cambridge Atlas of the Middle East and of world
Africa| 1987|Cultural Atlas of Islam,Ismael Ragi World al-Faruqi,
1986,Historial Atlas of the Religions,al-Faruqi and David E.north
1974,Legacy of Islam,joseph Schacht and Bosworth C.E.1979,
Middle East and north Africa 1990,The Muhmmadan World today,
S.M.zwemer (and others eds) 1906,Muslim Minorities in the
World today,M,Ali Kettani1986,The Panguin Dictionary,john R.
Hinnells (ed) ,1984,the World|s Living Religions,Robert Hume,
1959.
تشیع سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع مؤلف دائره المعارف تشیعنویسنده مقاله مرتضی اسعدی