مصحف امام علی (ع)

از مصحف امام علی (ع) بسیار گفته‏اند و شنیده‏ایم. آیا این مصحف‏آن گونه که می‏پندارند. با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنین‏است، اختلاف آن چقدر است؟ مصحف امام علی(ع) چه اندازه است؟ و منابع مذهبی‏تاریخی که‏اشاره به وجود آن دارد، کدام است؟ آیا این همان مصحفی است که‏نزد پیامبر(ص) بود یا مصحفی دیگر است؟ و… برخی پنداشته‏اند شیعیان، قرآنی غیر از قرآن موجود دارند، ودلیل خود را وجود قرآن علی(ع) می‏دانند، که ویژگی‏هایی غیر ازقرآن موجود دارد. ما در این مقاله به پاسخگویی به این شبهات می‏پردازیم و درباره‏این مصحف توضیحاتی را به خوانندگان تقدیم می‏کنیم، تا همگان‏بدانند آنچه گفته می‏شود (وجود قرآنی دیگر در نزد شیعیان)،تهمتی بیش نیست. اهل بیت وحی همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که رسول الله(ص) به امام علی(ع)توجهی ویژه داشت و از ابتدا سرپرست ایشان بود. این اهتمام به دستور خداوند و به منظور آماده ساختن ایشان‏برای امامت وسرپرستی امت‏بود. ابونعیم الحافظ الشافعی(م 430 ه .) چنین‏روایت کرده است: «رسول الله فرمود: ای علی، خداوندعزوجل به من دستور داد تورا نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تابدانی; و این آیه نازل شد: گوشهای شنوا قرآن را دریابند و بفهمند. تو گوش شنوای دانش‏هستی.» علی(ع) به برکت‏سرپرستی و آموزش پیامبر(ص) آگاهترین‏فرد پس از رسول الله شد. رسول اکرم در این باره فرمود:«پس از من آگاهترین شخص در امتم علی‏بن ابی‏طالب است.» تمام‏کسانی که می‏خواستند از دانش پیامبر بهره‏گیرند، می‏دانستند همان‏علوم را می‏توانند از علی(ع) بیاموزند; زیرا پیامبر(ص) فرموده‏بود: «من شهر علم هستم و علی دروازه آن است.» در میان‏دانشهایی که پیامبر(ص) به علی(ع) آموخت، علوم قرآن جایگاهی‏ویژه داشت. امام علی(ع) می‏فرماید: «آیه ای از قرآن بر رسول‏الله نازل نشد مگر این که آن را بر من خواند و دیکته کرد تابنویسم; و تاویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه‏قرآن را به من آموخت.» در روایتی دیگر می‏فرماید: «هرگاه از رسول الله(ص) پرسشی می‏کردم، پاسخم را می‏داد; و اگرمسایلی به ذهنم نمی‏رسید، خود ایشان می‏فرمود. هر آیه‏ای درباره‏شب یا روز، آسمان یا زمین، دنیا و آخرت، بهشت وجهنم، کوه ودشت، نور و ظلمت نازل می‏شد، بر من می‏خواند و دیکته می‏کرد و من‏آن را می‏نوشتم; و به من تاویل و تفسیر و محکم و متشابه و خاص‏و عام قرآن را و اینکه چگونه وکجا و درباره چه کسی نازل شده‏است، آموخت. پیامبر(ص) از خدا خواست‏به من فهم و حافظه بدهد،تا آیه‏ای از کتاب خدا را فراموش نکنم و درباره هرکسی آیه نازل‏می‏شد، به من می‏فرمود» در کتاب طبقات ابن سعد آمده است: «امام علی(ع) به مسلمانان می‏گفت: هر پرسشی درباره کتاب خدادارید، از من بپرسید; زیرا من به هر آیه‏ای آگاهم.» صحابه‏اتفاق نظر دارند که علم قرآن به علی و دیگر اهل‏بیت(علیهم‏السلام) اختصاص دارد. امام علی(ع) شاهد وحی و دارنده دانش قرآنی و وارث علم‏پیامبر(ص) بود. او دومین شخص جهان اسلام و آگاهترین صحابه به‏شمار می‏رفت. بسیاری از مفسران اعتقاد دارند عباراتی چون‏«راسخون فی‏العلم‏» (صاحبان علم و دانش‏الهی)، «اهل‏الذکر»،(آگاهان) یا «الذین آتیناهم الکتاب‏» (کسانی که کتاب آسمانی‏را به آنها داده‏ایم.) درباره امام علی(ع) است. در روایات شیعه‏و سنی آمده است: مقصود از «من عنده علم الکتاب‏» (کسی که علم کتاب و آگاهی برقرآن نزد اوست) امام علی(ع) است. پیامبر(ص) می‏فرماید: «علی مع القرآن و القرآن مع علی; لن یفترقا حتی یرد علی‏الحوض‏»; علی با قرآن و قرآن با علی است آن دو از هم هرگز جدانمی‏شوند، تا این که کنار حوض کوثر نزد من آیند.» ابن مسعود،یکی از مفسران صدر اسلام، می‏گوید: «اگر کسی آگاهتر از خودم به‏کتاب خدا می‏شناختم، خود را حتی با پیمودن راه بسیار به اومی‏رساندم. » شخصی پرسید: «با علی چگونه‏ای؟» ابن مسعود گفت:«من قرآن را با او شروع کرده، نزد او آموخته‏ام.» در کتاب‏شواهد التنزیل آمده است: «عمرو ابن مسعود و عایشه و عبدالله بن عمر (فرزند خلیفه دوم)و… گفته‏اند: علی بیش از همه مردم از قرآن آگاهی دارد. علی (ع) قرآن را جمع‏آوری می‏کند بنابر آنچه از علم امام علی گفتیم، طبیعی است رسول‏الله(ص) کارمهم جمع‏آوری قرآن را به او بسپارد. بر اساس روایات، هنگامی که‏رسول الله در حال احتضار بود، به علی(ع) فرمود: «ای علی،قرآن در میان کتابها و قطعه‏ها و برگهایی کنار رختخواب من است;آنها را برداشته، در یک جا گردآورید و ضایع نکنید، چنان که‏یهود تورات را ضایع کردند. علی(ع) برگها را در پارچه‏ای زردنهاده، در خانه‏اش گذاشت و مهر کرد و فرمود: ردا بردوش‏نمی‏اندازم تا زمانی که قرآن را گرد آورم. از آن پس امام بی‏آن‏که عبا بردوش اندازد، با میهمانانش رو به رو می‏شد تا هنگامی‏که قرآن را جمع‏آوری کرد.» این کار شش ماه به درازا کشید.برخی‏این مدت را به سه روز گفته‏اند. البته این در صورتی است که جمع‏قرآن به معنای مترتب کردن آن برحسب نزول آیات باشد. آیه‏الله سیدحسن صدر در کتاب تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام‏می‏گوید: دیگر علوم قرآن را امیر مؤمنان آموزش داد. او انواع و اقسام دانشهای قرآنی را بازگو کرد و برای هرکدام‏مثال آورد که تمام آن در بحارالانوار جمع آوری شده است. هرکتابی درباره علوم قرآن نوشته شده، برگرفته از آموخته‏های امام‏علی(ع) است. معتزلی حنفی می‏گوید: «همگان اتفاق نظر دارند که قرآن را درزمان رسول الله حفظ می‏کرد و کسی دیگری این کار را نمی‏کرد. ازاین گذشته او اولین کسی است که قرآن را گرد آورد.» ویژگیهای مصحف امام علی (ع) بخشی از ویژگیهای مصحف امام عبارت است از: 1- ترتیب آیات بر اساس نزول ابن حجر می‏گوید: «علی قرآن را به ترتیب نزول (آیات) پس ازوفات پیامبر جمع آوری کرد.» ابن جزی الکلبی می‏گوید: «درزمان رسول الله، قرآن در میان کتابها و سینه‏های مردمان‏پراکنده بود. وقتی رسول الله وفات یافت، علی بن ابی‏طالب‏رضی‏الله عنه درخانه‏اش نشست و آن را به ترتیب نزول جمع‏کرد.» در کتاب تاریخ یعقوبی ترتیب این آیات ذکر شده است. 2- تقدیم منسوخ بر ناسخ شیخ مفید در کتاب المسائل السرویه می‏گوید: «امیرمومنان(ع) قرآن نازل شده را از اول تا آخر جمع آوری‏کرد و آن را به گونه‏ای که می‏بایست، مرتب ساخت. او آیات مکی رابر مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم کرد.» 3- در بردارنده تاویل امام علی(ع) می‏فرماید: «هرآیه‏ای که خداوند جل و علابرمحمد(ص) نازل کرد، به املای رسول الله و خط خودم، نزد من‏است; و تاویل هر آیه‏ای که خدا بر محمد نازل کرد، نزد من‏است.» منظور از «تاویل‏» بیان مقصود کلی و برگرداندن کلام‏به یکی از احتمالات عقلانی آن است; گو این که ممکن است در ظاهردلالتش روشن باشد. دراین مصحف تمامی جوانب آیات بر شمرده شده است، به گونه‏ای که‏آیات به زمان و یا مکان و یا شخص خاص اختصاصی ندارد و مانندماه و خورشید برای همه زمانهاست. 4- در بردارنده تنزیل تنزیل یعنی شان نزول و سبب نزول وحی. البته گروهی تفاسیری که‏خداوند برای شرح برخی از آیات بر پیامبر نازل کرده، تنزیل‏می‏دانند. این تفاسیر چگونگی نماز خواندن، زکات دادن و دیگرآیات را توضیح می‏دهد.و خصوصیات تنزیل آیه‏ها مانند مناسبت‏نزول، مکان و زمان نزول و کسانی را که مقصود آیه بوده‏اند و… را بیان می‏کند. شیخ مفید در مقایسه میان قرآن موجود و مصحف‏امام علی(ع) می‏نویسد: تاویل و تفسیر معانی قرآن چنان که‏شان نزول آن بوده در مصحف امیرمومنان(ع) وجود داشته است. امام باقر(ع) فرمود: «هیچ کس جز علی(ع) قرآن را چنان که فرودآمد، جمع نکرد. » 5- تفکیک محکم و متشابه در مصحف امام علی(ع) محکمات و متشابهات مشخص شده بود. سیدعبدالحسین شرف الدین می‏گوید: «علی(ع) قرآن را به ترتیب نزول جمع کرد وناسخ و منسوخ و عام‏و خاص ومطلق و مقید و محکم و متشابه و عزیمت و رخصت و سنت وآداب و سبب نزول آن را بیان کرد و دشواریهایش را توضیح داد… قرآن جمع آوری شده از سوی امیرمومنان به تفسیر شبیه‏تر است.» 6- الف و لام نیفتاده استدر هیچ یک از آیات و واژه‏های این مصحف، حروف «الف‏» و«لام‏» حذف نشده و هیچ حرف دیگری، اضافه یاکم نشده است; یعنی‏نص آیات بدون کوچکترین تغییر آمده است. 7- قرائت «عاصم‏» استاستاد معرفت در جلد اول کتاب التمهید می‏گوید: «این مصحف بر اساس قرائت رسول الله بود.» استاد مرتضی عسکری‏در کتاب حقائق هامه می‏نویسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانیم،قرائت عاصم مقصود است. او قرائتش را از «ابی عبدالرحمان‏» ووی از امام علی(ع) و او از پیامبر(ص) یاد گرفته است. بسیاری‏از مورخان و نویسندگان این مطلب را ذکر کرده‏اند. 8- در بردارنده نامهای اهل حق و باطل در این مصحف آیاتی که درباره کافران، مشرکان و منافقان است،با نام اشخاص همراه است. این مصحف در اختیار امام رضا(ع) بود. امام آن را به «ابن‏ابی نصر بزنطی‏» امانت داد. «بزنطی‏»مصحف را گشود و نام هفتاد نفر از قریش را در تفسیر آیه «لم‏یکن الذین کفروا» دید. وقتی امام از این امر آگاه شد، کتاب‏را از «بزنطی‏» پس گرفت. 9- املای رسول الله و نگارش امام علی تمامی تفسیر، تنزیل، تعیین آیات محکم و متشابه و… گفته‏های‏پیامبر(ص) بوده که به دست امام علی(ع) نوشته شده است. امام علی(ع) این مطلب را در حدیثی که گذشت، بیان می‏دارد.بر اساس این حدیث، مصحف امام در زمان پیامبر(ص) نوشته شده; به‏املای پیامبر(ص) بوده است. آنچه گذشت، بخشی از ویژگیهای این کتاب است که آیات الهی راباترتیب و تفسیر در خود گنجانده است و تفسیر گونه‏ای است که‏مطلبی زیاده یا کمتر از قرآن ندارد و «مصحف‏» خوانده می‏شود. چرا مصحف امام پذیرفته نشد؟ به سبب ویژگیهای این مصحف، بسیاری از دانش‏پژوهان در پی‏دست‏یابی و خواندن آن بوده‏اند. محمدبن سیرین می‏گوید: «شنیدم‏امام، آن مصحف را بر اساس تنزیل (تفسیر) نوشته است. اگر بر آن‏مصحف دست می‏یافتم، دانش در آن بود. به دنبال آن کتاب بودم وبه مدینه نامه فرستادم، ولی آن را نیافتم.» زهری درباره این‏مصحف می‏گوید: «اگر یافت می‏شد، سودمندتر (از هر تفسیر) و دارای دانشی بیشتربود.» ولی چرا این مصحف به رغم دانشها و سودمندی آن‏اکنون در دسترس نیست؟! در تاریخ می‏خوانیم امام علی(ع) پس ازپایان بردن این مصحف، آن را بر مردم عرضه کرد و همگان را به‏استفاده از آن فراخواند، ولی پذیرفته نشد. از این رو، امام آن‏را برای همیشه نزد خود و دیگر امامان(علیهم السلام)نگهداشت. علت عدم پذیرش مصحف از سوی مردم، هماهنگ نبودن آن باخواسته‏های نامشروع سیاستمداران بود. امام علی(ع) در این باره‏می‏فرماید: «هنگامی که اسامی اهل حق و باطل را در آنچه‏خداتبیین کرده‏بود. دانستند و این، مصالحشان را از بین می‏برد،گفتند: ما به آن نیاز نداریم. ما به خاطر آنچه داریم، از آن‏بی‏نیازیم.» در اخبار اهل‏بیت(علیهم السلام) آمده است: امام‏علی(ع) سوگند خورد جز برای نماز عبا بر دوش نگذارد تازمانی که‏قرآن را جمع‏آوری کند. از این رو، از مردم کناره گرفت تا قرآن‏را گرد آورد. پس از آن، قرآن گردآوری شده را نزد مردم که درمسجد جمع شده بودند. برد. آنها از خود می‏پرسیدند: ابوالحسن برای چه آمده است. امام کتاب را به آنان نشان داد وفرمود: رسول الله(ص) فرمود: «من در میان شما چیزهایی می‏گذارم‏که اگر به آنها چنگ زنید، هرگز گمراه نمی‏شوید; کتاب خدا وعترت و اهل‏بیتم.» این کتاب است و من عترت. آن‏گاه خلیفه دوم‏برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنی یافت می‏شود، پیش ما نیز مانندآن هست; بدان نیازی نداریم. امام(ع) پس از آن که حجت را بر آنها تمام کرد، کتاب رابرگرداند. امام صادق(ع) می‏فرماید: «امام کتاب را برداشت و به‏خانه‏اش برگشت، در حالی که این آیه را می‏خواند: «… آن را پشت‏سرافکندند و به بهای کمی فروختند و چه‏بدمتاعی می‏خرند.» مصحف امام علی (ع) کجاست؟ از شماری روایات فهمیده می‏شود این مصحف، پس از امام، به‏فرزندش امام حسن(ع) و سپس به دیگر امامان:رسید و اکنون در دست(علیهم السلام)مام زمان(ع) است. امام صادق(ع) می‏فرماید: «هنگامی که قائم قیام کند، مصحفی را که علی(ع) نوشته است، باخود می‏آورد.» چنان که گفتیم، امام علی(ع) این مصحف را طبق‏ترتیب نزول آیات جمع‏آوری و مرتب کرد. از این رو، در برخی ازروایات می‏خوانیم: قرآنی که امام زمان(ع) می‏آورد، با قرآن‏موجود تفاوت دارد. امام صادق(ع) فرمود: «قائم ما که قیام‏کند، خیمه‏هایی می‏زند تا مردم قرآن را آن گونه که خدا فرستاده‏است، فراگیرند و در آن روز کاری دشوارتر از این نیست; زیراقرآن به گونه‏ای جز ترتیب کنونی خواهد بود.» امام علی(ع) پس‏از به دست گرفتن حکومت، قرآن خود را بر مردم عرضه نکرد وقرآنی را که از سوی عثمان گردآوری شده بود، تایید کرد; زیرانمی‏خواست مسلمانان دچار تفرقه شوند. ایشان حتی دیگر امامان را از قرائت قرآن بر پایه تنزیل نهی‏کرد. علامه طباطبایی در این باره می‏نویسد: علی (ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول‏جمع‏آوری کرده بود و به مردم نشان داده بود و مورد پذیرش نشده‏بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم وی را شرکت نداده بودند، بااین حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتی به خرج نداد و مصحف رایج‏را پذیرفت و تا زنده بود حتی در زمان خلافت‏خود دم ازاختلاف نزد. و همچنین ائمه اهل‏بیت(علیهم السلام) که جانشینان‏و فرزندان آن حضرتند. هرگز در اعتبار قرآن مجید حتی به خواص‏شیعیان خود حرفی نزده‏اند، بلکه پیوسته در بیانات خود استنادبه آن جسته‏اند و شیعیان خود را امر کرده‏اند که از قرائت مردم‏پیروی کنند. به جراءت می‏توان گفت که سکوت علی(ع) با اینکه‏مصحف معمولی با مصحف او در ترتیب اختلاف داشت، از این جهت‏بودکه در مذاق اهل‏بیت(علیهم السلام) تفسیر قرآن به قرآن کنونی‏معتبر است. نتیجه بحث: مصحف امام علی(ع) در بردارنده آیات موجود، همراه با تفسیر وبه ترتیب نزول آیات است و این تنها تفاوت آن با قرآن موجوداست. این مصحف و جمع‏آوری قرآن در یک جا، به امر رسول الله(ص)و پس وفات ایشان انجام شد. منابع تاریخی مذهبی شیعه و سنی این‏امر را تایید می‏کند. آیات منسوخ و ناسخ، محکم و متشابه، خاص‏و عام، شان نزول آیات، محل و زمان فرود آیات، در این کتاب‏تفسیرگونه مشخص شده است. مردم زمان امام علی(ع) این تفسیر رابه خاطر این که مصالحشان به خطر می‏افتاد، نپذیرفتند و امام،بعدها که به حکومت رسید، برای حفظ وحدت مسلمانان، آن را نشان‏نداد. این تفسیر اکنون نزد امام زمان(ع) است. ماهنامه کوثر شماره 33