چرا بعضى سوره ها بیش از یک نام دارد، مانند سوره حمد؟
از میان آرا و نظریات گوناگون، آن چه قوى تر به نظر می رسد این است که: هر سوره هم زمان با حیات رسول خدا(ص) نام ها و عناوینى داشته است که از طریق وحى، معین و مشخص می گردید و برخى از آنها و نیز بعضى آیات، پس از رحلت پیامبراکرم(ص) و گذشت زمان، به دلیل تناسب و خصوصیات و مزایا و یا اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاصى ـ داراى عناوین و اسامی دیگر شد که از جانب علما به آن سوره ها و آیات داده شده است؛ مثلاً در فقه و اصول اسلامی بسیارى از آیات، داراى اسامی و عنوان هاى خاصى شدند؛ مانند: آیه نفى سبیل، نبأ، نفر، و ..168.
سوره حمد به علت ارزش و اهمیتى که دارد، نام هاى فراوانى پیدا کرده که مشهورترین آنها چنین است:
1. حمد (ستایش)؛ زیرا با کلمه حمد (الحمد للّه ربّ العالمین) شروع می شود.
2. فاتحه الکتاب؛ آغازگر و گشاینده کتاب خدا.
3. سبع المثانى؛ سبع به معناى هفت است و این سوره هفت آیه دارد؛ درباره مثانى، تفسیرهاى متعددى ارائه شده است؛ از جمله: نام مثانى (دو تا) از این رو است که در هر نماز دو بار خوانده می شود و یا به جهت این است که یک بار در مکّه و یک بار در مدینه (در مجموع، دو بار) نازل شده است.
4. اُمّ الکتاب؛ اصل و مرجع هر چیز را «ام» می گویند و چون این سوره مشتمل بر اصول مقاصد قرآن و رئوس مطالب آن است، از این جهت آن را «ام الکتاب» می گویند.
5 . شِفا؛ زیرا پیامبر(ص) فرمود: سوره حمد، شفاى امراض و دواى هر دردى مگر مرگ است.
6 . کافیه؛ به معناى کفایت کننده است.
7. وافیه؛ به معناى تمام و کامل است.
8 . راقیه؛ افسون کننده.
9. مناجات و دعا؛ زیرا نمازگزار با خواندن این سوره با پروردگارش راز و نیاز می کند.
10. امّ القرآن؛ که توضیح آن در صفت امّ الکتاب گذشت169.
—————
168. ر.ک: سید محمدباقر حجتى، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، ص98.
169. ر.ک: هاشم هاشم زاده هریسى، همان؛ سید عبدالحسین طیب، تفسیر اطیب البیان، تفسیر سوره حمد؛ مجمع البیان، ج 1، ص 87.