اقسام وحى به پیامبران را بیان کنید.
ارتباط خدا با پیامبرانش به گونه هاى مختلفى رخ داده است که قرآن به صراحت آنها را بازگو کرده است:
(وَ مَا کَانَ لِبَشَر أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیًا أَوْ مِن وَرَآىِ حِجَاب أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِىَ بِإِذْنِهِى مَا یَشَآءُ إِنَّهُو عَلِىٌّ حَکِیمٌ)89 هیچ بشرى را نرسد که خدا با او تکلم کند، جز از طریق وحى، یا از پشت پرده، یا فرشته اى را می فرستد تا به فرمان امر آن چه را بخواهد به او وحى کند. همانا که خدا بلند پایه و حکیم است.
در این آیه به سه نوع وحى الهى به پیامبران اشاره شده است:
نوع اول: وحى مستقیم
وحى در این نوع، بدون واسطه جبرئیل و یا چیز دیگر و به صورت پنهانى و سریع به پیامبر القا می شده است. کیفیت این نوع ارتباط بر ما پوشیده است؛ ولى از گزارش هایى که در روایات و تاریخ نقل شده، بر می آید که تلقى و دریافت وحى در این نوع ارتباط، دشوارتر بوده و آمادگى بیشترى لازم داشته است.
«پیامبر(ص) هنگام نزول وحى مستقیم، بر خود احساس سنگینى می کرد و از شدت سنگینى که بر او وارد می شد، بدنش داغ می شد و از پیشانى مبارک، عرق سرازیر می گشت. اگر بر شترى سوار بود، کمر حیوان خم می شد و به نزدیک زمین می رسید.
عباره بن صامت می گوید: هنگام نزول وحى گونه هاى پیامبر(ص) در هم کشیده می شد و رنگ او تغییر می کرد. در آن حال سر خود را فرو می افکند و صحابه نیز چنین می کردند.»90
برخى از دانشمندان، وحى در خواب را جزء وحى مستقیم شمرده اند؛ ولى باید توجه داشت که هیچ یک از آیات قرآن در خواب بر پیامبر نازل نشده است91.
درباره این که چه تعداد از آیات قرآن به صورت مستقیم بر پیامبر(ص) نازل شده، در بین کارشناسان علوم قرآنى اختلاف نظر وجود دارد. برخى نزول بیشتر آیات قرآن را از طریق مستقیم دانسته اند92 و برخى نزول هیچ یک از آیات را به صورت مستقیم ندانسته اند93.
نوع دوم: وحى از پس پرده
خداى متعال در این نوع ارتباط، بدون وساطت فرشته با پیامبر سخن می گوید. پیامبر نیز کلام خدا را می شنود؛ ولى این کلام از جایى یا شیئى شنیده می شود؛ همان گونه که خداى متعال با خلق صدایى در درخت با حضرت موسى(ع) سخن گفت:
(فَلَمَّآ أَتَـهَا نُودِىَ مِن شَـطِىِ الْوَادِ الاَْیْمَنِ فِى الْبُقْعَهِ الْمُبَـرَکَهِ مِنَ الشَّجَرَهِ أَن یَـمُوسَى إِنِّى أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَــلَمِینَ)94 وقتى موسى(ع) به آن آتش نزدیک شد، از جانب وادى ایمن در آن بارگاه مبارک از آن درخت ندا رسید که اى موسى! من خدا و پروردگار جهان هستم.
علامه طباطبائى می نویسد:
«در این نوع از وحى، واسطه اى وجود دارد که به نام حجاب معرفى شده؛ لیکن این واسطه سخن نمی گوید؛ بلکه صدا از ماوراى آن شنیده می شود. ناگفته نماند که ماورا به معناى پشت سر نیست؛ بلکه به معناى خارج از شىء و محیط به آن است؛ چنان که قرآن می فرماید: (وَ اللَّهُ مِن وَرَآهِم مُّحِیطُم )95 و خدا از هر سو برایشان محیط است.
نوع سوم: وحى به واسطه فرشته
در این نوع ارتباط، فرشته از جانب خدا نازل می شده و علوم و معارف الهى را به پیامبران او القا می کرده است. واسطه در نزول قرآن، جبرئیل امین است که به محضر پیامبر شرف یاب می شد و آیات قرآن را بر ایشان القا می کرد. امام صادق(ع) می فرماید:
«وقتى جبرئیل بر پیامبر نازل می شد، مانند بنده در برابرش می نشست و بدون اذن او وارد نمی شد.»96
حارث از پیامبر(ص) پرسید:
«وحى چگونه بر شما نازل می شود؟» حضرت فرمود: «گاهى صدایى را که شبیه صداى زنگ است، می شنوم و برایم شدید است. وقتى این حالت برطرف می شود آن چه را گفته در حافظه دارم و گاهى فرشته وحى به صورت مردى برایم ظاهر می شود و با من سخن می گوید و آن چه را گفته همه را ضبط می کنم.»97
—————
89. شورى، آیه 51.
90. ر.ک: محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 30.
91. ر.ک: ابراهیم امینى، وحى در ادیان آسمانى، ص 103 ـ 105؛ محمد هادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 1، ص 57.
92. ر.ک: ابراهیم امینى، وحى در ادیان آسمانى، ص 103 ـ 105؛ محمد هادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 1، ص 57 .
93. سید ابوالفضل میر محمدى زرندى، تاریخ و علوم قرآن، ص 7 ـ 8 .
94. قصص، آیه 30.
95. بروج، آیه 20؛ المیزان فى تفسیر القرآن، ج 18، ص 75 (و آیه 20 از سوره بروج).
96. بحارالانوار، ج 18، ص 256.
97. همان، ص 247. براى آگاهى بیشتر ر.ک: ابراهیم امینى، وحى در ادیان آسمانى، ص 102 ـ 108؛ محمد هادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 1، ص 29 ـ 31 و 55 ـ 70.