هماهنگی قرآن با فطرت و عقل

قرآن کریم خود را کتاب هدایتِ همگانی و همیشگی برای جامعۀبشری معرّفی کرده است «وَ ما هِی إِلاَّ ذِکری لِلْبَشَرِ»[1] « إِنْ هُوَ إِلا ذِکرَی لِلْعَالَمِینَ»[2] کتابی جاودانه است که پس از آن کتاب دیگری نه خواهد آمد. خدای سبحان در معرّفی قرآن می فرماید: «وَ إِنَّهُ لَکتابٌ عَزِیزٌ * لا یأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمِیدٍ»[3] هرگز هیچ بطلانی در قرآن نفوذ نمی کند. نه از درون به زوال می گراید و عمرش به پایان می رسد و نه از بیرون عاملی می تواند آن را ابطال کرده از پای درآورد. نه دست نامحرمان به تحریف آن دراز می شود و نه هیچ مکتب و فکری می تواند بر آن خللی وارد سازد. در بحث تحدّی نیز گفته شد که به دلیل جهانی بودن قرآن، تحدّی آن نیز جهانی و برای همۀزمان ها است و ندای «هل من مبارز»قرآن در تمام زمان ها و قرن ها به گوش همه، چه بر دانشمندان و چه بر عوام، می رسد تا اگر می توانند مانند قرآن و بلکه مانند سورۀکوچکی از آن بیاورند.

بدون شک یکی از ارکان جاودانگی قرآن کریم، هماهنگی آن با فطرت و عقل بشر است؛ زیرا چگونه ممکن است کتابی برای راهنمایی و هدایت انسان نازل گردد و هماهنگی عمیق با جهان شگفت و ژرف از یک سو، و با جان ملکوتی آدمی از سوی دیگر نداشته باشد و همچنان رهنما و هدایتگر باقی بماند؟ قرآن کریم یادآوری و تذکره ای است برای فطرت همۀانسانها، فطرتی که خدایی است و با اصول و معارف دینی آشنایی دیرینه و عمیق دارد «فَأَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ». [4] اکنون لازم است تا اندکی دربارۀ هماهنگی قرآن با عقل انسان سخن گوییم.

قرآن، برهان پروردگار
قرآن کریم اگر ادعایی می کند در کنار دلیل، و اگر دعوتی دارد در پرتو برهان است؛ از این رو، خدای سبحان از آن به عنوان «برهان»تعبیر کرده است: «یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکمْ»[5] ای مردم به درستی که از طرف پروردگارتان کتاب برهانی برای شما آمده است. برهان یعنی ظهور؛ و به دلیلی گفته می شود که باهر و ظاهر و گویا و قطعی باشد از این رو به چیزی که روشن است و تاریک و مبهم نیست، برهان می گویند. موسای کلیم سلام الله علیه که با عصا و ید بیضا مبعوث شد، خداوند به او فرمود «فَذانِک بُرْهانانِ مِنْ رَبِّک»[6] یعنی این دو معجزه دو برهان و دلیل و شاهد روشنی هستند که جای هیچ شکی را باقی نمی گذارند.

قرآن کریم محتوایی دارد که با فطرت درونی انسانها هماهنگ و با جهان بیرونی مطابق است و از نظر شکل و قالب بیان هم به صورت برهانی و روشن، و با دلیل قاطع است. اگر دربارۀخویش ادعا می کند که کلام خداست، با دلیل می گوید و نشانه اش آن است که همۀمردم جهان را به مبارزه دعوت کرده، و اگر به توحید و دین و وحی و رسالت و معاد رهنمون می شود، دلیل هر کدام را به همراه آن می آورد.

روش تفهیم قرآن کریم، حکمت و موعظۀخوب و مجادله و گفتگوی نیکو است که خدای سبحان به رسول خود دستور می دهد تا به این سه روش نیکو مردم را به راه خدا دعوت کند «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَن»[7] این سه روش به نحو منفصلۀمانعة الخلوّ است یعنی نباید دعوتی خالی از این سه باشد، و ممکن است که دعوتی شامل هر سه روش باشد، البته هر کدام از آنها مغایر با دیگری است و معنای اجتماع سه روش این نیست که یک جمله مثلاً هم برهان باشد و هم موعظه حسنه و هم جدال احسن، بلکه مقصود از اجتماع آنها این است که ممکن است خداوند برای هدایت قومی با جمله های متعدد و کلامهای گوناگون، روش های سه گانه را اعمال کند، و نیز پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در احادیث خود آنها را اعمال فرماید.

تفاوت قرآن کریم با کتابهای برهانی و عقلی در این است که آن کتابها شامل برهان های خشک و استدلالهای خالص عقلی هستند ولی قرآن کریم نخست بر اساس حکمت، با برهان و دلیل قطعی مسئله را عرضه می کند و برای کسانی که ساده اندیش باشند و برهان و استدلال برای آنان قابل هضم نباشد، مطلب را در قالب مثل و تمثیل بیان می کند.

برهان تمانع در قرآن کریم
به عنوان مثال قرآن کریم، دربارۀتوحید، برهان تمانع را بیان می کند «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا»[8] این برهان پیش اهل کلام و حکمت به عنوان برهانی سنگین مطرح است و خود آنها در مورد فهم این برهان اختلاف نظرهای بسیاری دارند. مفهوم این برهان که به صورت قیاس استثنایی ارائه شده این است که اگر در آفرینش و ادارۀآسمانها و زمین، دو خدا حکومت و دخالت می داشتند، جهان فاسد می شد. در سورۀ«ملک»نیز بطلان فاسدشدن جهان را به این صورت استثنا می فرماید: دراین عالم وقتی نگاه کنید، هیچ تفاوت و بی نظمی و کمبودی نه خواهید یافت « مَا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ »[9]تفاوت آن است که یک سلسلۀبه هم مرتبط، بعضی حَلَقاتش فوت بشود و رابط گذشته و آینده اش گسیخته و حلقه سابق از حلقه لاحق فوت شده باشد ولی اگر همۀحلقه ها در جای خود باشند، چیزی فوت نشده و همگی منسجم و هماهنگند. سپس می فرماید: «فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ* ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کرَّتَینِ ینْقَلِبْ إِلَیک الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ»[10] دوباره نگاه کن، ببین فطور و شکافی در این سلسلۀعلّت ها و معلول ها می یابی؟ پس دوباره و چند باره نگاه کن، هر چه که نگاه کنی بالاخره دستگاه بینایی و ادراکی تو خسته تر خواهد شد ولی جای خالی و بی نظمی در جهان آفرینش نخواهی یافت.

این آیه به همراه آیۀ«لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا»[11] به صورت برهان قطعی روشن می سازد که در جهان تنها یک خدا حکومت می کند و بس؛ زیرا اگر دو خدا حکومت می کرد، لازمه اش فساد جهان بود و اکنون که هیچ فساد و فطور و شکاف و تفاوتی وجود ندارد، معلوم می شود که اداره کنندۀجهان همان خدای یکتاست.

قرآن کریم این برهان بلند تمانع را، که پیش حکما و متفکران معرکه آراست، به صورت مثلی ساده و مردم فهم، بیان کرده است. می فرماید: اگر شخصی خدمتگذار دو مولای بد اخلاق و درگیر و نساز باشد و شخص دیگری خدمتگذار یک مولای سالم و خوش اخلاق، آیا وضع این دو شخص یکسان است یا کار خدمت گذار اوّلی نابسامان و کار خدمت گذار دوّمی سامانمند؟ «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلاً فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ»[12] اگر جهان منظم، دارای دو خدا باشد مانند همان خدمت گزاری است که دو مولای درگیر و بداخلاق داشته باشد که در این صورت دچار تشویش و تضاد و اضطراب خواهد بود، و چون عالَم، منسجم است معلوم می شود تحت تدبیر خدای واحد است.

چنین کتابی که همه چیزش برهانی است، مورد پذیرش عاقلان و خردمندان است و اگر کسی در این کتاب روشن و در آیات و معارف نورانی و در برهان ها و مثال های مناسبِ آن تردید و شک داشته باشد، بی تردید چنین شکی از جهل و کم خردی و از بیماری درونی اوست؛ زیرا خدای سبحان می فرماید: «وَ تِلْک الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ»[13] درک معارف قرآن و فهم امثال آن بستگی به دو عنصر تعقل وعلم دارد و قرآن کریم نه تنها با علم و عقل بشر تنافی ندارد بلکه بهره بردن از آن بدون این دو نیروی معنوی امکان پذیر نیست، البته علم وسیله حصول عقل خواهد بود.

پی نوشت ها

[1] سوره مدّثر، آیه 31.

[2] سوره انعام، آیه 90.

[3] سوره فصلت، آیات 41 و 42.

[4] سوره روم، آیه 30؛ پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن. این فطرتی است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست.

[5] سوره نساء، آیه 174.

[6] سوره قصص، آیه 32.

[7] سوره نحل، آیه 125.

[8] سوره انبیاء، آیه 22؛ اگر در آسمان و زمین، جز «الله» خدایان دیگری بود، فاسد می‌شدند.

[9] سوره ملک، آیه 3.

[10] سوره ملک، آیات 3 و 4.

[11] سوره انبیاء، آیه 22.

[12] سوره زمر، آیه 29؛ خداوند مثالی زده است: مردی را که مملوک شریکانی است که درباره ی او پیوسته با هم به مشاجره مشغولند، و مردی که تنها تسلیم یک نفر است.

[13] سوره عنکبوت، آیه 43؛ اینها مثالهایی است که ما برای مردم می‌زنیم، و جز دانایان آن را درک نمی‌کنند.