کلمه شریعت به معناى طریق است، و اماکلمه دین و کلمه ملت معناى طریقه خاصى است، یعنى طریقه اى که انتخاب واتخاذ شده باشد، لیکن ظاهرا در عرف و اصطلاح قرآن کریم کلمه شریعت در معنائى استعمال میشود که خصوصى تر از معناىدین است، همچنانکه آیات زیر بر آن دلالت دارد، توجه بفرمائید: ، و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبلمنه، و هو فى الاخره منالخاسرین که از این دو آیه به خوبى بر میآید هر طریقه و مسلکى در پرستش خداى تعالى دین هست ولى دین مقبول درگاه خدا تنها اسلام است، پس دین از نظر قرآن معنائى عمومی و وسیع دارد، حال اگر آن دو آیه را ضمیمه کنیم به آیه زیر که میفرماید:لکل جعلنا منکمشرعه و منهاجا – براى هر یک از شما پیامبران شرعه و منهاجى قرار دادیم، و به آیه ثمجعلناک علىشریعه من الامر فاتبعها ، این معنا بدست میآید که شریعت عبارت است از طریقه اى خاص، یعنى طریقه اى که براى امتى از امتها و یا پیامبرى از پیامبران مبعوث به شریعت تعیین و آماده شده باشد، مانندشریعت نوح، و شریعت ابراهیم، و شریعت موسى، وشریعت عیسى، و شریعت محمد(ص)، و اما دین عبارت است از سنت وطریقه الهیه حال خاص به هر پیامبرى و یا هر قومی که میخواهد باشد، پس کلمه دین معنائى عمومی تر از کلمه شریعت دارد، و به همین جهت است که شریعت نسخ می پذیرد، ولى دین به معناى عمومی اش قابل نسخ نیست.
البته در این میان فرق دیگرى نیز بین شریعت و دین هست و آن این است که کلمه دینرا میتوان هم به یک نفر نسبت داد و هم به جماعت، حال هر فردىو هر جماعتى که میخواهد باشد ولى کلمه شریعت رانمیشود به یک نفر نسبت داد، و مثلا گفت فلانى فلان شریعت را دارد، مگر آن که یک نفر آورنده آن شریعت و یا قائم به امر آن باشد، پسمیشود گفت دین مسلمانان و دین یهودیان و دین عیسویان و نیز میشود گفت شریعت مسلمانان و یهودیان همچنان که میتوان گفت دین و شریعت خدا و دین و شریعت محمد(ص) و دین زید و عمروو…ولى نمیتوان گفت شریعت زید و عمرو، و شاید علت آن این باشد که در معناى کلمه شریعت بوئى از یک معناى حدثى هست و آن عبارت است از تمهید طریق و نصب آن، پس میتوان گفت شریعت عبارت است از طریقه اى که خدا مهیا و آماده کرده و یا طریقه اى که براى فلان پیغمبر و یا فلان امت معین شده، ولى نمیتوان گفت طریقه اى که براى سابقه ست، به اضافه چیزهائى که در آن شرایع نبوده و یا کنایه است از اینکه تمامی شرایع قبل ازاسلام و شریعت اسلام حسب لبو واقع داراى حقیقتى واحده اند، هر چند که در امتهاى مختلف به خاطر استعدادهاى مختلف آنان اشکال و دستورات مختلفى دارند، همچنان که آیه شریفه:ان اقیموا الدین و لا تتفرقوا فیه نیز بر این معنا اشعار و بلکه دلالت دارد.
بنا بر این اگر شریعت هاى خاصه را به دین نسبت میدهیم و میگوئیم همه این شریعت ها دین خدا است، با اینکه دین یکى است ولى شریعت های کدیگر را نسخ میکنند، نظیر نسبت دادن احکام جزئى در اسلام، به اصل دین است، با اینکه این احکام بعضى ناسخ وبعضى منسوخند با این حال میگوئیم فلان حکم از احکام دین اسلام بوده و نسخ شده و یا فلان حکم از احکام دین اسلام است، بنا بر این باید گفت: خداى سبحان بندگان خود را جز به یکدین متعبد نکرده، و آن یکدین عبارت است از تسلیم او شدن چیزى که هست براى رسیدن بندگان به این هدف راه هاى مختلفى قرار داده، و سنت هاى متنوعى باب کرده، چون هر امتى مقدار معینى استعداد داشته و آن سنتها و شریعتها عبارت است از شریعت نوح،ابراهیم، موسى، عیسى و محمد(ص)، همچنانکه میبینیم چه بسا شده که درشریعت واحدهاى بعضى از احکام به وسیله بعضى دیگر نسخ شده، براى اینکه مصلحت حکم منسوخ مدتش سر آمده، و زمان براى مصلحت حکم ناسخ فرا رسیده،مانند نسخ شدن حکم حبسابد در زناى زنان که نسخ شد، و حکم تازیانه و سنگسار به جاى آن آمد، و مانند مثال هائى دیگر، دلیل بر این معنا آیه شریفه: و لو شاء الله لجعلکم امه واحده و لکن لیبلوکم فیماآتاکم…است که به زودى تفسیرش می آید.
معناى کلمه ملت ونسبت آن باشریعت و دین: تا این جا معناى شریعت و دین و فرق بین آن دو روشن شد، حال ببینیم کلمه ملت به چه معنا است؟و معناى آن چه نسبتى با شریعت و دین دارد؟ملت عبارت است از سنت زندگى یک قوم، و گویا در این ماده بوئى از معناى مهلت دادن وجوددارد، در این صورتملت عبارت میشود ازطریقه اى که از غیر گرفته شده باشد، البته اصل در معناى این کلمه آن طورکه باید روشن نیست، آنچه به ذهن نزدیکتر است این است که ممکن است مرادف باکلمه شریعت باشد، به این معناکه ملت هم مثل شریعت عبارت است از طریقه اى خاص، به خلاف کلمه دین،بله این فرق بین دو کلمه ملت وشریعت هست،که شریعت ازاین جهت در آن طریقه خاص استعمال میشود، و به این عنایت آن طریقه را شریعت میگویندکه: طریقه اى است که از ناحیه خداى تعالى و به منظور سلوک مردم به سوى او تهیه و تنظیم شده، و کلمه ملت به این عنایت درآن طریقه استعمال میشود که مردمی آن طریقه را ازغیر گرفته اند و خود را ملزم میدانند که عملا از آن پیروى کنند،و چه بسا همین فرق باعث شده که کلمه ملت را به خداى تعالى نسبت نمیدهند و نمیگویند ملت خدا، ولىدین خداوشریعت خدامیگویند،و ملت را تنها به پیغمبران نسبت میدهند و میگویند: ملت ابراهیم، چون این ملت بیانگر سیره و سنت ابراهیم(ع)است و همچنین به مردم و امتها نسبت میدهند و میگویند ملت مردمی با ایمان و یا ملت مردمی بىایمان، چون ملت از سیره وسنت عملى آن مردم خبر میدهد، در قرآن کریم آمده: مله ابراهیم حنیفا و ماکان من المشرکین ، و نیز از یوسف(ع)حکایت کرده که گفت: انى ترکتمله قوملا یؤمنون بالله، و هم بالآخره هم کافرون، و اتبعت مله آبائی ابراهیمو اسحقو یعقوب ، که در آیه اول کلمه ملت در مورد فرد، و در آیه دوم هم در مورد فرد و هم در موردقوم استعمال شده، و در آیه بعدى که حکایت کلام کفار به پیغمبران خویش است تنها در مورد قوم به کار رفته(توجه فرمائید) لنخرجنکم من ارضنا او لتعودن فى ملتنا .
پس خلاصه آنچه گفتیم این شد که دین در اصطلاح قرآن اعم از شریعت و ملت است و شریعت و ملت دو کلمه تقریبا مترادفند با مختصر فرقى که از حیث عنایت لفظ در آن دوهست.
علامه طباطبایی