وضو بر اساس فقه شیعه

همگی می‏دانیم که وضو یکی از مقدمات نماز است. در سوره مبارکه مائده می‏خوانیم: ‹‹یا ایها الذین آمنوا اذا قمتم الی الصلاه فاغسلوا وجوهکم وایدیکم الی المرافق و امسحوا برؤوسکم و ارجلکم الی الکعبین›› (مائده/6):ای افراد با ایمان هرگاه برای نماز بپا خاستید صورت و دستهای خود را تا آرنج‏بشویید و سرو پاها را تاکعبین مسح کنید. در جمله نخست‹‹ فاغسلوا وجوهکم وایدیکم الی المرافق›› لفظ «ایدی‏» به کار رفته که جمع «ید» است و از آنجا که اولا کلمه ید در زبان عربی استعمالات مختلفی داشته و گاه صرفا به انگشتان دست، گاه به انگشتان تا مچ، گاه به انگشتان تا آرنج، و بالاخره گاه به کل‏دست از سر انگشتان تا کتف اطلاق می‏شود، و ثانیا مقدار واجب شستن دست در وضو فاصله میان مرفق تا سر انگشتان است، لذا قرآن لفظ ‹‹الی المرافق›› را به کار برده تا مقدار واجب را بیان نماید. بنابراین، کلمه «الی‏» در ‹‹الی المرافق››بیانگر مقدار «مغسول به‏» است، نه «کیفیت‏» غسل و شستوی دست (که مثلا از بالا به پایین صورت گیرد یا از پایین به بالا)، بلکه کیفیت‏شستشو مربوط به عرف وعادت مردم است که معمولا هنگام نظافت از بالا به پایین می‏شویند. فی‏المثل اگر پزشک دستور دهد پای بیمار را تا زانو بشویید،پای وی را از بالا به پایین می‏شویند، نه بالعکس. ازینروی شیعه امامیه معتقد است که در هنگام وضو صورت و دستها را بایستی از بالا به پایین شست و خلاف آن را صحیح نمی‏داند. مطلب دیگر، مسئله مسح پاها در وضوست. فقه شیعه می‏گوید باید پاها را، مسح کرد، نه غسل; و دلیل وی نیز به صورت موجز این است که ظاهر آیه ششم سوره مائده حاکی از آن است که انسان نمازگزار به هنگام وضو دو وظیفه دارد: یکی شستن (در مورد صورت و دست) و دیگری مسح( در مورد سر و پاها). این مطلب از تقارن و مقایسه دو جمله زیر روشن می‏شود: 1. ‹‹ فاغسلوا وجوهکم وایدیکم الی المرافق››; 2.و امسحوا برؤوسکم و ارجلکم الی الکعبین››. چنانچه ما این دو جمله را به فرد عرب زبانی که ذهن او مسبوق به مشرب فقهی خاصی نباشد ارائه کنیم، بی‏تردید خواهد گفت که طبق این آیه وظیفه ما نسبت‏به صورت و دست، شستن; و نسبت‏به سر و پاها، مسح است. از نظر قواعد ادبی، لفظ ‹‹ ارجلکم››باید عطف بر کلمه ‹‹ رؤوسکم››باشد که نتیجه آن همان مسح پاهاست، و نمی‏توان آن را بر جمله پیشین‹‹وایدیکم›› عطف کرد که نتیجه آن شستن پاها می‏باشد. زیرا لازمه این امر آن است که میان معطوف ‹‹و ارجلکم›› و معطوف علیه ‹‹وایدیکم›› جمله معترضه‏3 ‹‹فامسحوا برؤوسکم›› قرار گیرد، که از نظر قواعد عربی صحیح نیست و مایه اشتباه در مقصود می‏باشد. ضمنا در این قسمت (مسح کردن پاها) فرقی میان قرائت جر و قرائت نصب وجود ندارد و برمبنای هر دو قرائت، کلمه ‹‹ارجلکم›› عطف بر کلمه ‹‹رؤوسکم›› است; با این تفاوت که اگر بر ظاهر آن عطف شود مجرور، و اگر بر محل آن عطف شود منصوب خواهد بود. روایات متواتر از ائمه اهل بیت‏حاکی است که وضو از دو چیز تشکیل یافته است: غسلتان و مسحتان; و امام باقر علیه السلام در حدیثی ضمن توضیح وضوی رسول خدا نقل می‏کند که آن حضرت بر پاهای خود مسح کشید. در خور ذکر است که نه تنها ائمه اهل بیت در هنگام وضو بر پاها مسح می‏کشیدند، بلکه گروهی از صحابه و تابعین نیز بر این رای بودند، ولی بعدها به عللی نزد عده‏ای از مسلمانان سنت مسح تبدیل به غسل گردید که مشروح آن در کتب فقهی آمده است. منشور عقاید امامیه صفحه 268 استاد جعفر سبحانی