فرق شأن نزول و سبب نزول چیست؟
سبب نزول: در اصطلاح مفسران و دانشمندان علوم قرآنى رویداد یا پرسشى است که به اقتضاى آن قسمتى (آیه یا آیات یا سوره اى) از قرآن کریم همزمان یا در پى آن نازل شده باشد. به مجموعه رویدادها و پرسش هاى مزبور «اسباب نزول» گفته شده است.
معناى شأن نزول، با توجه به معانى لغوى «شأن»152و موارد کاربرد آن در پاره اى از تفاسیر153و با در نظر گرفتن رعایت مناسبت بین معناى لغوى و اصطلاحى آن، عبارت است از «واقعه هایى که قسمتى (آیه یا آیات یا سوره اى) از قرآن کریم درباره آن نازل شده است.»154
با توجه به تعریفى که براى سبب نزول و شأن نزول بیان شد و با در نظر گرفتن مصادیقى که براى این دو وجود دارد، در بیان فرق این دو می توان گفت: نسبت این دو از نظر مفهوم، تباین و از نظر موارد و مصادیق، عموم و خصوص من وجه است؛ بعضى از امور، هم سبب نزول است و هم شأن نزول؛ مانند ماجراى فداکارى امیرالمؤمنین(ع) در لیله المبیت که هم سبب نزول آیه کریمه «و من الناس من یشترى نفسه ابتغاء مرضات الله …»155 است؛ زیرا این آیه کریمه به دنبال آن و به اقتضاى آن نازل گردید و هم شأن نزول آن است؛ زیرا آیه درباره آن فداکارى نیز نازل شده است. در بعضى از آیات، فقط شأن نزول مطرح است و سبب نزول ندارد؛ مانند داستان ابرهه که شأن نزول سوره فیل است؛ زیرا می توان گفت: این سوره درباره آن نازل شده، ولى سبب نزول آن نیست؛ چون به دنبال آن نازل نشده است156.
—————
152. منابع لغوى براى «شأن» معناى: کار، حال، امر بزرگ، قدر و مرتبه را ذکر کرده و «در شأن» را به «درباره»، «در حق» معنا کرده اند. براى نمونه ر.ک: لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین، ذیل واژه «شأن».
153. ر.ک: کشف الاسرار، ج 1، ص 49، ص 553 ، 554 ، ذیل آیه 207 بقره؛ تفسیر ابوالفتوح، ج 1، ص 111، ذیل آیه 5 سوره بقره؛ ج 2، ص 106، ذیل آیه 109 سوره بقره؛ ص 122، ذیل آیه 114 سوره بقره؛ ج 3، ص 158، ذیل آیه 284 سوره بقره؛ ص 232، ذیل آیه 232 سوره بقره؛ ج 14، ص 215، ذیل آیه 27 سوره فرقان؛ تفسیر منهج الصادقین، ج 1، ص 539 ، ذیل آیه 207 سوره بقره؛ تفسیر آلاء الرحمن، ص 185، ذیل آیه 207 سوره بقره.
154. شایان ذکر است که عبارت «نزلت الآیه فى …» یا «فى شأن …» که در برخى از منابع تفسیرى و روایى ذکر شده است، معنایى فراگیرتر از شأن نزول و حتى سبب نزول دارد و شامل موضوع آیه (مانند حکمی از احکام الهى که بیان می شود) نیز می گردد.
155. بقره، آیه 207.
156. على اکبر بابایى و … ، روش شناسى تفسیر قرآن، ص 153.