در باره ازدواج امام حسین (ع) با شهربانو که به اسارت لشکریان اسلام در آمده، چند قول وجود دارد؛ زیرا در بعضی از روایات به اسارت در آمدن این بانو در زمان خلافت عمر ثبت شده و در بعضی دیگر در زمان خلافت عثمان. همچنین نام های متعددی برای او و پدرش بیان شده است. . با توجه به این نکات اظهار نظر قطعی در باره ایرانی بودن (و زنی به نام شهربانو بودن) همسر امام حسین (ع) و مادر امام سجاد مشکل است.
در باره ازدواج امام حسین(ع) با دختر یزدگرد سوم (شهربانو) در میان مورخین و محدثین چند قول وجود دارد:
۱ – شیخ صدوق (ره) درباره مادر حضرت امام زین العابدین(ع) این حدیث را آورده است که سهل بن قاسم نوشجانی می گوید: امام رضا(ع) در خراسان به من فرمود: بین ما و شما خویشاوندی هست. گفتم: این خویشاوندی چیست؟ فرمود: هنگامی که عبدالله بن عامر بن کریز خراسان را فتح کرد دو دختر از دختران یزدگرد پادشاه ایران را پیدا کرد و آنان را نزد عثمان بن عفان فرستاد. عثمان بن عفان یکی از آن دو را به امام حسن و یکی را به امام حسین(ع) بخشید. این دو دختر پس از زایمان، وفات کردند. همسر امام حسین(ع) امام سجاد را به دنیا آورد. پس از درگذشت همسر امام حسین، یکی از کنیزان امام حسین(ع)، امام سجاد را سرپرستی کرد.”[۱] بر اساس این روایت دختر یزدگرد، در زمان عثمان به مدینه برده شده نه در زمان عمر بن خطاب.
شیخ عباس قمی در باره این روایت می گوید: این حدیث مخالف آن حدیث هایی است که آوردن دختر یزدگرد را به زمان عمر بن خطاب نسبت می دهند و آن حدیث ها اشهر و اقوی است.[۲]
۲ – کلینی (ره) در هویت مادر امام سجاد (ع) این حدیث را ذکر کرده است: ” چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه براى تماشاى او سر میکشیدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت. عمر به او نگریست، دختر رخسار خود را پوشید و گفت: “اف بیروج بادا هرمز” (واى، روزگار هرمز سیاه شود)! عمر گفت: این دختر مرا ناسزا میگوید و بدو متوجه شد! امیرالمؤمنین(ع) به عمر فرمود: تو این حق را ندارى که به او آسیبی برسانی، به او اختیار ده که خودش مردى از مسلمانان را انتخاب کند و در سهم غنیمتش حساب کن. عمر به او اختیار داد. دختر آمد و دست خود را روى سر حسین(ع) گذاشت. على(ع) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلکه شهربانویه.
سپس به حسین(ع) فرمود: اى اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روى زمین براى تو متولد میشود و على بن حسین (ع) از او متولد گشت. آن حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) میگفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارس»”[۳].
این روایت از نظر سند و متن مورد نقد تعدادی از محققین قرار گرفته است؛ مثلا گفته شده است: در سند آن شخصی به نام “عمرو بن شمر” است که از نظر علماء علم رجال ضعیف بوده و قابل اعتماد نیست.[۴]
از جهت متن نیز اشکالات متعددی شده است مثلا:
الف. اسارت دخترى از یزدگرد، به شدّت محل تردید است.
ب. ازدواج امام حسین(ع) با چنین دختری در این زمان مورد تردید است؛ زیرا طبق روایت اول اسارت این دختر در فتح خراسان یعنی در سال ۲۲ هجری و در زمان عثمان بوده در حالی که روایت دوم می گوید در زمان عمر بوده که اگر این ملاک باشد، امام در سالی که فتح ایران اتفاق افتاده ، بین ۱۰ و ۱۱ سال داشته است؛ زیرا فتح ایران در سال دوم خلافت عمر بوده بنابراین استبعاد دارد که امام در این سن زن گرفته باشد.
ج. درباره نَسَب مادر امام سجاد(ع) نیز منابع متقدم تاریخى و روایى دچار اختلاف گشتهاند. برخى مانند یعقوبى (متوفى ۲۸۴ ق)[۵] ، محمد بن حسن قمی[۶] ، کلینى (متوفى ۳۲۹ ق)[۷] ، محمد بن حسن صفار قمی (متوفى ۲۹۰ ق) علامه مجلسی[۸] ، شیخ صدوق (متوفى ۳۸۱ ق)[۹] و شیخ مفید (متوفى ۴۱۳ ق)[۱۰] او را دختر یزدگرد دانستهاند، هر چند در نام او اتفاق نظر ندارند.
در مقابل این قول، برخى از منابع متقدم و متأخر دیدگاههاى دیگرى مانند سیستانى ، سِندى ، و یا کابلى بودن او را متذکر شده و بسیارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنیز صاحب فرزند) از او یاد کردهاند.[۱۱] برخى نامهاى بزرگان ایرانى هم چون سبحان، سنجان، نوشجان و شیرویه را به عنوان پدر او ذکر کردهاند.
براى نقد و بررسى این روایات نمیتوانیم به بحثهاى سندى این گزارشها تکیه کنیم؛ زیرا هیچیک از اقوال داراى سند مستحکمی نیست. علاوه بر آن که بیشتر کتابهاى تاریخى همانند تاریخ یعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل میکنند.
بنابراین باید فقط از راه محتوا به بررسى آن ها پرداخت که در این راستا اشکالات زیر خود را نشان می دهد:
۱ – مهمترین اشکال اختلاف این گزارشها در ذکر نام او و پدرش است که منابع مختلف اسامی گوناگونى همانند شهربانو، سلاخه، غزاله براى او نقل کردهاند.
۲ – اختلاف این گزارشها در زمان اسارت او نیز یکى دیگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دیگر در زمان عثمان و برخى مانند شیخ مفید آن را در زمان خلافت حضرت على(ع) دانستهاند.[۱۲]
۳ – اصولاً کتاب هایى مانند تاریخ طبرى و الکامل ابن اثیر که به صورت سالشمار جنگهاى مسلمانان با ایرانیان را تعقیب کرده و مسیر فرار یزدگرد را به شهرهاى مختلف ایران نشان دادهاند، در هیچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او نمی پردازند؛ با آن که این مسأله، بسیار مهمتر از حوادث جزئى است که به آن ها اشاره شده است.
۴ – برخى از نویسندگان متقدم همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان یزدگرد سوم، دخترانى با نامهاى ادرک، شاهین و مردآوند براى او ذکر میکنند که اولاً با هیچیک از نامهایى که براى مادر امام سجاد(ع) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانیاً خبرى از اسارت آن ها در تمام نوشتههاى خود به میان نمی آورد.[۱۳]
به هرحال با مجموعه این قرینهها و دیدگاههاى دیگری که درباره مادر آن حضرت(ع) وجود دارد و همچنین با توجه به این نکته که تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از کنیزان سِند یا کابل میدانستند[۱۴]، نمی توان به یک اظهار نظر قطعی در باره مادر امام سجاد(ع) دست یافت.[۱۵]
پی نوشت ها
[۱] عیون اخبار الرضا، جزء دوم، ص ۱۲۸، ح ۶، تصحیح و تعلیق سید مهدی حسینی لاجوردی، چاپ ۱۳۷۷ هجری قمری، ناشر میرزا محمد رضا مهتدی، چاپ اول (برگرفته از نرم افزار جامع الاحادیث نور)
[۲] قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۳۰، چاپ هجرت
[۳] اصول کافی، ج ۱، ص ۴۶۷،انتشارات آخوندی،
[۴] خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، بخش دوم، ص ۲۴۱، باب ۷،کلمه عمرو؛ نک: شهربانو همسر امام حسین.
[۵] تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۳۰۳.
[۶] تاریخ قم، ص ۱۹۵
[۷] اصول کافى، ج ۲، ص ۳۶۹.
[۸] بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۹
[۹] عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۸
[۱۰] الارشاد، ص ۴۹۲
[۱۱] بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۹
[۱۲] الارشاد، ص ۴۹۲
[۱۳] زندگانى على ابن الحسین(ع)، ص ۱۲
[۱۴] شعوبیه، ص ۳۰۵
[۱۵] نک: مادر امام سجاد