با توجه به آیه 4 سوره اعراف شکی نیست که خداوند از همه خلایق سؤال میکند، ولی پرسش این است که در یک حدیث میخوانیم که نخستین سؤال در قیامت از دوستی با اهلبیت است، در حدیث دیگری میخوانیم که نخستین پرسش، از نماز است. وجه جمع این دو حدیث چگونه است؟
* همان طور که اشاره شد در اصل سؤال هیچ جای تردیدی نیست (1)اما در این که در قیامت نخست از چه چیزی سؤال میشود، روایات متعددی داریم؛ امام صادق(علیه السلام)میفرماید: اوّل ما یحاسب به العبد علی الصلاه فاذا قبلت قبل منه سائر عمله و اذا ردّت علیه ردّ علیه سائر عمله؛ نخستین چیزی که آدمی بر آن محاسبه میشود، نماز است. اگر نماز پذیرفته شد، دیگراعمال هم قبول میشود و اگر نماز ردّ شد، دیگر اعمال هم ردّ میشود (2).
در روایت دیگر میخوانیم: اول ما یسأل العبد اذا وقف بین یدی الله تعالی عن الصلاه فان زکت صلاته زکی سائر عمله و ان لم تزک صلاته لم یزک عمله؛ هنگامی که آدمی در پیشگاه خداوند تعالی قرار گیرد، نخست از نماز سؤال میشود. اگر نمازش پاک بود، دیگر اعمالش هم پاک میشود و اگر نمازش پاک نبود، دیگر اعمالش هم پاک نمیشود (3).
در حدیث سومی، پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) میفرماید: اول ما یسأل عنه العبد حبنا اهل البیت؛ نخستین چیزی که [در قیامت] از انسان سؤال میشود، دوستی ما اهلبیت است (4).
در روایت چهارمی امام صادق(علیه السلام) میفرماید: انّ اول ما یسأل عنه العبد اذا وقف بین یدی الله عزوجل الصلوات المفروضات و عن الزکاه المفروضه و عن الصیام المفروض و عن الحج المفروض و عن ولایتنا اهل البیت؛ هنگامی که انسان در پیشگاه خداوند متعال قرار میگیرد، نخست از نمازهای واجب، زکات واجب، روزه واجب، حج واجب و ولایت ما اهلبیت سؤال میشود (5).
این روایات با هم منافات ندارد، چون مراد از «اوّل» در این روایات و امثال آن، اوّل اضافی و نسبی است به دو بیان:
1.در قیامت آن گاه که از اعمال بندگان سؤال میشود، نخست نماز سؤال و محاسبه میشود؛ از همین رو در روایت اول و دوم کلمه «عمل» ذکر شده است و هنگامی که از اعتقادات سؤال میشود، نخستین سؤال از محبت اهل بیت میباشد. شیخ صدوق در بیان عقاید امامیه میگوید: «پس از معرفت (اعتقادات) نخستین عملی که از میان اعمال آدمی، محاسبه میشود، نماز است» (6).
پس به یک معنا بنابر نظر مرحوم صدوق، سؤال از اعتقادات مقدم بر سؤال از نماز است. ضمن این که یکی از شرایط قبولی نماز و دیگر عبادات اعتقاد به ولایت اهلبیت است (7). بر این اساس نخستین چیزی که سؤال میشود، ولایت اهلبیت خواهد بود.
2.این که زمان هردوپرسش متفاوت است،زیراباتوجهبه روایاتی کهازپیامبررسیده :مادرهفت جایگاه به شما سرکشی میکنیم، هنگام وفات، درقبر، هنگام برانگیختهشدناز قبر، هنگامی که پرونده عمل را اعطا میکنند، وقت حسابرسی، وقت میزان اعمال وهنگام عبورازصراط و درآنجا محبت ما کارساز است (8). و با توجه به اهمیتی که مسئله ولایت دارد (9)، میتوان گفت زمان پرسش از ولایت علاوه برقیامت اول بار درعالم قبر و برزخ صورت میگیرد.
————————————————————–
1. ر.ک: تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران ج 6، ص 86.
2. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص208.
3. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج4، ص110.
4. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج7، ص260 و ج27، ص79.
5. همان، ج80، ص10؛ همان، وسائل الشیعه، ج4، ص123.
6. شیخ صدوق، امالی، ص641.
7. ر.ک: همان، وسائل الشیعه، ج1، ص118ـ125.
8. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج7، ص248.
9.همان، ج80، ص10؛ همان، وسائل الشیعه، ج4، ص123.