تمدن اسلامی مرهون تلاشهای بیوقفه امت اسلامی است. آنان با داشتن ملیتهای گوناگون در سایه ایمان و عقیده، در اسلام و خدمت به آن ذوب شدند و همه تلاش خود را در مسیر پیشبرد اهداف عالی اسلام بکار گرفتند، و در نتیجه تمدنی را پایهگذاری کردند که هم اکنون جامعه بشری مرهون آن تمدن درخشان است. در این میان، شیعه در بر افراشتن بنای شکوهمند تمدن اسلامی نقش مؤثری داشته است، کافی است در این جا کتابهای مربوط به علوم و تمدن اسلامی را ورق بزنیم که همه جا نام دانشمندان شیعه میدرخشد. در ادبیات و علوم ادبی، کافی است که پایه گذار آن امیر مؤمنان علی(ع) بوده و ادامه دهنده راه او شاگردش ابو الأسود دوئلی، و پس از آن شخصیتهای شیعی که غالبا در عراق میزیستند، مانند: مازنی (متوفای/248)، ابن سکیت(متوفای/244) ابو اسحاق نحوی( از یاران امام کاظم (ع))، خلیل بن احمد فراهی مؤلف کتاب«العین» (متوفای/170)، ابن درید مؤلف«الجمهره» (متوفای/321) و صاحب بن عباد، مؤلف کتاب «المحیط» (متوفای/386)، آنان و صدها ادیب شیعی که هر یک درعصر خود استوانه لغت و نحو و صرف و یا شعر و عروض بودند. در علم تفسیر، اولین مفسر پس از رسول خدا(ص) امیر مؤمنان(ع) و ائمه اهل بیت(ع) و پس از آنان عبد الله بن عباس(متوفای/68) و دیگر شاگردان آنان بودهاند. و در طول چهارده قرن، صدها تفسیر بر قرآن به صورتهای مختلف نوشتهاند و ما سیر تاریخی تفسیر نگاری شیعه را در مقدمه «تبیان» شیخ طوسی به تفصیل نگاشتهایم. در علم حدیث، شیعه بر دیگر فرق اسلامی تقدم داشته و سنت رسول خدا(ص) را، روزی که نوشتن حدیث در عصر خلفا ممنوع بود، با نوشتن و مذاکره، حفظ کردند. در این باره میتوان از «عبد الله بن ابی رافع»، «ربیعه بن سمیع» و «علی بن أبی رافع» از یاران امام علی علیه السلام وسپس شخصیتهایی از شاگردان امام سجاد و حضرت صادق و باقر علیهم السلام یاد کرد . رشد حدیث در عصر حضرت صادق(ع) به جایی رسید که حسن بن علی الوشاء میگوید: و من در مسجد کوفه نهصد محدث را دیدم که همگان میگفتند: حدثنی جعفر بن محمد (ع). (1) در قلمرو فقه، در مکتب پیشوایان اهل بیت(ع) مجتهدان برجستهای تربیت شده‌اند مانند: ابان بن تغلب (متوفای/141)، زراره بن اعین (متوفای/150)، محمد بن مسلم (متوفای/150)، صفوان بن یحیی بجلی مؤلف سی کتاب (متوفای/210) هـ) و صدها مجتهد توانا و محقق مانند شیخ مفید، و سید مرتضی و شیخ طوسی و ابن ادریس و محقق حلی و علامه حلی که آثار گرانبهایی از خودبه یادگار نهادهاند. شیعه نه تنها در این علوم تلاشگر و خدمتگزار بوده، بلکه در دیگر علوم مانند تاریخ و مغازی، رجال و درایه، شعر و ادب نیز خدمات شایانی را به جهان اسلام عرضه کرده است که ذکر نام و اسامی آنان در این مختصر نمیگنجد. آنچه گفته شد مربوط به علوم نقلی است، ولی در علوم عقلی مانند کلام و فلسفه بر تمام مذاهب، تقدم داشتهاند، زیرا شیعه بیش از تمام فرقههای اسلامی به عقل بها داده است . و با الهام از گفتارهای امیرمؤمنان و فرزندان معصوم او علیهم السلام در تبیین عقاید اسلامی بیش از حد کوشش کرده، و متکلمان عالیقدر و فلاسفه بزرگ به جهان اسلام تحویل داده است، و کلام شیعی یکی از پربارترین مکاتب کلام اسلامی است که علاوه بر کتاب و سنت از عقد و خرد به نحو شایسته بهره میگیرد. یکی از پایههای تمدن علمی، شناخت عالم طبیعت و قوانین آن است، و درعصر حضرت صادق علیه السلام شاگرد نامدار او جابر بن حیان درعلوم طبیعی به پایهای رسید که او را امروز پدر علم شیمی مینامند. و در تدوین علوم جغرافیا، احمد بن ابییعقوب، معروف به یعقوبی (متوفای/290) نخستین جغرافی دانی است که کشور پهناور اسلامی را زیر پا نهاد و کتابی به نام «البلدان» نگاشت. این تلاش همه جانبه توسط دانشمندان شیعه از قرن نخست هجری تا به امروز ادامه داشته و در این راه حوزهها و مدارس و دانشگاههای فراوانی تأسیس کرده اند که پیوسته در راه علم ودانش خدمتگزار بشریت بوده است. آنچه گفته شد اشارهای گذرا به نقش شیعه در علم و تمدن اسلامی بود، برای آگاهی بیشتر به کتابهای مربوط به موضوع رجوع فرمایید. (2) پینوشتها: 1ـ نجاشی، شماره .792ـ فهرست ابن ندیم، رجال نجاشی، فهرست شیخ طوسی، تأسیس الشیعه، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، أعیان الشیعه، و جلد ششم از بحوث فی الملل و النحل و کتب دیگر. منشور عقاید امامیه ص 283جعفر سبحانی