با توجه به این که بسیارى از مردم، خدا، معاد و … را قبول ندارد و یا از آن خبر ندارند، پس میزان سنجش اعمال آنان در قیامت چیست؟ آیا آنان از چیزى که آگاهى نداشته و به آن عمل ننموده اند، مورد بازخواست قرار می گیرند؟
پاسخ به پرسش فوق را در ضمن چند امر پى می گیریم:
1. از مسلمات دین اسلام این است که تا حکمی به کسى نرسد، در برابر آن مسئولیتى ندارد [مگر این که در فرا گرفتن حکم کوتاهى کرده باشد]. آیات متعددى از قرآن اشاره دارد به این که خداوند حکیم و عادل هرگز افراد را بدون بیان کافى، مجازات نمی کند: (وَ مَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً)[29]؛ ما هرگز [شخص یا قومی را] مجازات نخواهیم کرد مگر آن که پیامبرى مبعوث می کنیم [تا وظایف شان را بیان کند]. همچنین در آیه 19 سوره انعام آمده است: (وَأُوحِىَ إِلَىَّ هَـذَا الْقُرْءَانُ لاُِنذِرَکُم بِهِ وَمَنم بَلَغَ)؛ این قرآن را بر من وحى کرده تا شما و تمام کسانى را که این قرآن به آنان می سد انذار کنم.
2. خداوند براى همه افراد، انواع هدایت ها]ى فطرى مانند: خدا آشنایى انسان ها، عقلانى مانند: درک خوب و بدى عدالت و ظلم و برونى با ارسال پیامبران] را مهیا کرده است؛ بنابراین با کوتاهى یا قبول نکردن آنها مقصر خود انسان است.
3. آن چه از آیات قرآن استفاده می شود، اصل نصب میزان، براى وزن کردن اعمال است، امّا این که مقصود از میزان چیست، از قرائن و روایات فهمیده می شود که مراد از آن ترازوى متعارف در دنیا نیست، بلکه در آن جا چیزى که با آن اعمال بندگان سنجیده می شود «حق» است: (وَ الْوَزْنُ یومئذ الْحَقّ …)[30]؛ در آن روز وزن کردن، به حق خواهد بود آنان که ترازویشان سنگین است رستگارانند و یا به تعبیر برخى از روایات «عدل» است که در آن روز هر چه مصداق «حق و عدل» باشد، می تواند معیار سنجش اعمال بندگان قرار گیرد. که یکى از آن معیارها انبیا و پیشوایان معصوم(ع) هستند؛ به این صورت که آنان میزان سنجش اعمال بندگان هستند و به هر اندازه اعمال انسان ها شباهت و نزدیکى به عقاید و اوصاف و اعمال آنان داشته باشد، میزان عمل شان سنگین تر است.[31]
از مطالب بالا معلوم می شود، براى هر کسى در هر مذهب و عقیده اى، معیارى براى سنجش اعمالش وجود داردکه حداقل آن معیار همان عقل و فطرت است که اگر فردى بر خلاف عقل و فطرت خویش عمل کند مستحق عذاب است.
بله در صورتى که انسان در فرا گرفتن مسائل کوتاهى نکرده باشد و پیام هیچ پیامبرى نیز به گوشش نرسیده باشد، نسبت به آنها مسئولیتى ندارد، اما در همین صورت نیز، نسبت به امور فطرى و عقلى خویش مسئول است.
—————
[29] اسراء، آیه 15.
[30] اعراف، آیه 8.
[31] ر.ک: ناصر مکارم شیرازى، پیام قرآن، ج 6، ص 171؛ حبیب الله طاهرى، سیرى در جهان پس از مرگ، ص 420؛ المیزان، ج 13، ص 58.