منظور از «محکم» و «متشابه» در آیات قرآن چیست؟
محکم و متشابه به یک معنا، وصف تمام آیات قرآن واقع شده و به معناى دیگر، وصف بعضى از آیات؛ آن جا که محکم وصف تمام آیات واقع شده344 به این معناست که آیات قرآن، همه داراى استحکام و اتقان است و الفاظ و معانى آن خلل ناپذیر است.
در آن جا که متشابه وصف تمام آیات واقع شده345، به این معناست که آیات قرآن، همه شبیه و همانند یک دیگرند (در زیبایى و فصاحت و بلاغت الفاظ و در عمق محتوا و صحت و حقانیت، …) و با یک دیگر تضادّ ندارند.
امّا آن جا که می فرماید: بعضى از آیات قرآن، محکم و برخى متشابه است، محکم و متشابه وصف بعضى از آیات واقع شده اند346.
جاى شک و شبهه نیست که بیشتر آیات قرآن محکم است؛ یعنى دلالت آنها واضح و روشن است و بعضى از آیات، متشابه است؛ یعنى دلالت آنها روشن نیست؛ بلکه دلالت بر معنایى می کند که در آن شک و تردید است و باید با مراجعه به آیات محکم، مقصود آن روشن و شبهه برطرف شود. این کار از عهده هر کس برنمی آید و به ائمه معصومین(ع) و علماى راستین مربوط است که به موازین، احکام، عقاید شرعى و به روش تأویل متشابهات آشنایى کافى دارند.
درباره تعداد آیات متشابه، نظریات مختلفى وجود دارد که در بعضى از کتاب هاى علوم قرآنى و تفسیر آورده شده؛ از جمله آیاتى که جزو متشابهات ذکر کرده اند، برخى مربوط به صفات خداوند و برخى مربوط به هدایت، ضلالت، قضا و قدر و … است347.
—————
344. مانند: هود، آیه 1.
345. مانند: زمر، آیه 23.
346. مانند: آل عمران، آیه 7.
347. براى آگاهى بیشتر ر.ک: محمد هادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 3، ص 52 به بعد؛ المیزان، ج 3، ص 19 – 75، (ذیل آیه 7 آل عمران)؛ سید ابوالفضل میرمحمّدى زرندى، تاریخ و علوم قرآن، ص 271 ـ 284.