منظور از اینکه دنیا مزرعه آخرت است چیست

خداى متعال در آیه20 سوره«شورى» با یک تشبیه لطیف، مردم جهان را در برابر روزى هاى پروردگار و چگونگى استفاده از آن، به کشاورزانى تشبیه می کند، که گروهى براى آخرت کشت می کنند، و گروهى براى دنیا، و نتیجه هر یک از این دو زراعت را، مشخص می کند، می فرماید: (کسى که زراعت آخرترا طالب باشد، به او برکت می دهیم و بر محصولش می افزائیم)؛ «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ».
(و آنها که فقط براى دنیا کشت کنند، و تلاش و کوشششان براى بهرهگیرى از این متاع زودگذر و فانى باشد، تنها کمی از آنچه را می طلبند به آنها می دهیم اما در آخرت، هیچ نصیب و بهرهاى نخواهند داشت)؛ «وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُوْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِى الْآخِرَهِ مِنْ نَصِیب»(1).
تشبیه جالب و کنایه زیبائى است: انسان ها همگى زارعند و این جهان، مزرعه ماست، اعمال ما، بذرهاى آن، و امکانات الهى، بارانى است که بر آن می بارد، اما این بذرها، بسیار متفاوت است، بعضى محصولش نامحدود، جاودانى و درختانش همیشه خرم و سرسبز و پر میوه، اما بعضى دیگر، محصولاتش بسیار کم، عمرش کوتاه و زودگذر، و میوه هائى تلخ و ناگوار دارد.
تعبیر به «یُرِیْدُ» (می خواهد و اراده می کند) در حقیقت، اشاره به تفاوت نیت هاى مردم است، و مجموع آیه، شرحى است پیرامون آنچه در آیهقبل، از مواهب و روزى هاى پروردگار آمده، که گروهى از این مواهب به صورت بذرهائى براى آخرت، استفاده می کنند و گروهى براى تمتع دنیا.
جالب این که، در مورد کشتکاران آخرتمی گوید: «نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ»؛ (زراعت او را افزون می کنیم) نمی گوید از تمتع دنیا نیز بى نصیبند، اما در مورد کشتکاران دنیا، می گوید: «مقدارى از آن را که می خواهند به آنها می دهیم، بعد می افزاید: در آخرت هیچ نصیب و بهرهاى ندارند».
به این ترتیب، نه دنیاپرستان به آنچه می خواهند، می رسند و نه طالبان آخرتاز دنیا محروم می شوند، اما با این تفاوت که گروه اول، با دست خالى به سراى آخرت، می روند و گروه دوم، با دستهاى پر!
نظیر همین معنى، در آیه18 و 19 سوره«اسراء»، به شکل دیگرى آمده است: « مَنْ کانَ یُرِیْدُ الْعاجِلَهَ عَجَّلْنا لَهُ فِیْها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیْدُ، ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً، وَ مَنْ اَرادَ الْآخِرَهَ وَ سَعى لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُوْمِنٌ فَاُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً»؛ (کسى که زندگى زودگذر را می طلبد، آن مقدار از آن را که بخواهیم می بخشیم، سپس دوزخ را براى او قرار می دهیم، در آن وارد می شود، در حالى که مذموم و رانده شده درگاه خدااست، و کسانى که سراى آخرترا می طلبند، و کوشش خود را براى آن انجام دهند، و ایمانداشته باشند، به تلاش هاى آنها پاداش داده خواهد شد).
تعبیر به «نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ»، هماهنگ است با آنچه در آیات دیگر قرآنآمده، از جمله آیه«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِه»؛ (کسى که کار نیکى انجام دهد، ده برابر پاداش او است)(2)، و آیه «لِیُوَفِّیَهُمْ اُجُورَهُمْ وَ یَزِیْدَهُمْ مِنْ فَضْلِه»؛ (خدا پاداش آنها را به طور کامل می دهد، و از فضلش بر آنها می افزاید).(3)
به هر حال، آیهفوق، ترسیم گویائى از بینش اسلامی درباره زندگى دنیا است، دنیائى که مطلوب بالذات است، و دنیائى که مقدمه جهان دیگر و مطلوب بالغیر، اسلام، به دنیا به عنوان یک مزرعه می نگرد که محصولش در قیامتچیده می شود.
تعبیراتى که در لسان روایات یا بعضى دیگر از آیات قرآن، آمده تایید و تاکیدى بر همین معنا است.
مثلاً در آیه261 سوره«بقره»، انفاق کنندگان را تشبیه به بذرى می کند که از آن هفت خوشه برمی خیزد، و از هر خوشه اى یکصد دانه، و گاه بیشتر، این، نمونه بذر افشانى آخرت است.
و در حدیثى از پیامبر(صلى اللهعلیه وآله) می خوانیم: «وَ هَلْ تَکُبُّ النّاسِ عَلى مَناخِرِهِمْ فِى النّارِ اِلاّ حَصائِدُ اَلْسِنَتِهِم»؛ (آیا چیزى مردم را به رو در آتش می افکند، جز محصولات درو شده زبان هاى آنها).(4)
و در حدیثدیگرى از امیرمومنان على(علیه السلام) آمده است: «اِنَّ الْمالَ وَ الْبنِیْنَ حَرْثَ الدُّنْیا، وَ الْعَمَلَ الصّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَهِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللّهُ لِاَقْوام»؛ (مال و فرزندان کشت دنیا هستند، و عمل صالح کشت آخرت، و گاه خداوند این هر دو را براى قومی جمع می کند).(5)
این نکته را نیز از آیهفوق می توان استفاده کرد که، دنیا و آخرت، هر دو نیاز به تلاش و سعى و کوشش دارد، و هیچ کدام بى زحمت و رنج، به دست نمی آید، همان گونه که هیچ بذر و محصولى بى رنج و زحمت نیست، چه بهتر، که انسان با رنج و زحمتش درختى پرورش دهد که، بارش شیرین و همیشگى و دائم و برقرار باشد، نه درختى که زود خزان می شود و نابود می گردد.
این سخن را با حدیثى از پیامبر گرامی اسلام(صلى اللهعلیه وآله) پایان می دهیم، فرمود: «مَنْ کانَتْ نِیَّتُهُ الدُّنْیا فَرَّقَ اللّهُ عَلَیْهِ اَمْرَهُ، وَ جَعَلَ الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ لَمْ یَاْتِهِ مِنَ الدُّنْیا اِلاّ ما کَتَبَ لَهُ، وَ مَنْ کانَتْ نِیَّتُهُ الْآخِرَهَ جَمَعَ اللّهُ شَمْلَهُ، وَ جَعَلَ غِناهُ فِی قَلْبِهِ، وَ اَتَتْهُ الدُّنْیا وَ هِىَ راغِمَهٌ»!؛ (کسى که نیتش دنیا باشد، خداوند کار او را پریشان می سازد، فقر را در برابر او قرار می دهد، و جز آنچه براى او مقرر شده چیزى از دنیا به چنگ نمی آورد، و کسى که نیتش سراى آخرت باشد، خداوند پراکندگى او را به جمعیت مبدل می سازد، و غنا و بى نیازى را در قلبش قرار می دهد، دنیا تسلیم او می گردد و به سراغ او می آید).(6)
«الدُّنْیا مَزْرَعَهُ الآخِرَه»»،(7) از روایات مشهورى است که حاصل مجموع بیانات فوق است.(8)
پی نوشت: (1). واژه «حَرْث» به طورى که «راغب» در «مفردات» می ‏گوید: در اصل، به معنى پاشیدن بذر در زمین و مهیا ساختن آن براى زراعت است، و در قرآن مجید نیز کراراً در این معنى به کار رفته، ولى معلوم نیست چرا جمعى از مفسران آن را به معنى «عمل و کسب» تفسیر کرده‏ اند؟ (لسان العرب).
(2). سوره انعام، آیه 160.
(3). سوره فاطر، آیه 30.
(4). «محجه البیضاء»، جلد 5، صفحه 193 (کتاب آفات اللسان).
(5). «اصول کافى»، جلد 5، صفحه 57، حدیث 6، مطابق نقل نور الثقلین، جلد 4، صفحه 569.
(6). «مجمع البیان»، جلد 9، صفحه 41 (ذیل آیات مورد بحث).
(7). شرح الکافی _الأصول و الروضه_، (للمولى صالح المازندرانی)، ج ‏7،ص 120، الحدیث الثانی و التسعون.
(8). گرد آوری از کتاب: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دار الکتب الإسلامیه، چاپ بیست و ششم، ج 20، ص 420.