قصه حضرت زکریا

با توکل بر تو ای خلاق جان ای کریم رازق روزی رسان
ای بدیع آسمان‌ها و زمین ای به کل ما خلق نور مبین
از تو استمداد خواهم همچنان تا کنم از زکریا داستان

حضرت زکریا(علیه‌ السلام) یکی از پیامبران الهی است، که نام مبارکش هفت بار در کلام الله مجید آمده است،[1] وی پنج هزار و پانصد سال بعد از هبوط آدم متولد شد.
نام پدرش «برخیا» است که سلسله نسبش به حضرت داوود (علیه‌ السلام) می‌رسد. او رئیس عباد و علمای بنی اسرائیل بود،[2] و مردم را به شریعت حضرت موسی(علیه‌ السلام) دعوت می‌کرد، عمر با برکت خویش را در راه دعوت به خداپرستی و خدمت در بیت‌المقدس سپری نمود.
سرانجام در صد و پانزده سالگی به شهادت رسید،[3] و مرقد او در داخل شبستان مسجد جامع الکبیر حلب و در سمت چپ محراب واقع شده است، قبر او داخل ایوانی به وسیله ضریح محصور شده و در آن تابوتی چوبین با پوشش سبز دیده می‌شود.
ابتدا در این مکان صندوقی بوده و نام زکریا بر آن ثبت شده، بعدها در این مکان، مقبره مذکور را ساخته‌اند، که امروز زائرین بی‌شماری در مسیر زیارت حضرت زینب(سلام‌الله ‌علیها) آن حضرت را نیز در این مکان زیارت می‌نمایند.[4]

ازدواج زکریا(علیه‌ السلام) با اشیاع
در میان بنی اسرائیل دو خواهر برجسته و بزرگ زاده وجود داشتند، یکی به نام «حنه» و دیگری به نام اشیاع،[5] (یا حنانه)[6] که نام پدرشان «فاقوذا» فرزند «فتیل» از اولاد سلیمان بن داوود(علیهماالسلام) و از خاندان «یهودا» فرزند حضرت یعقوب(علیه‌ السلام) و نام مادرشان «مرتا» که به عربی «وهیبه» (یعنی بخشیده شده) می‌باشد.[7]
«حنه و اشیاع» هر دو از یک پدر و مادر بودند و هر دو به افتخار همسری پیامبری درآمده، اولی به همسری «عمران»[8] که از شخصیت‌های برجسته بنی اسرائیل بود درآمد،[9] و دومی را «زکریا(علیه‌ السلام)» پیامبر خدا به همسری انتخاب کرد.
اشیاع از بانوان مجلله دنیا و خواهر حضرت مریم(سلام الله علیها) است، مقام عفت، و عصمت، نجابت، صبر و تحمل این بانوی معظمه، مشهور و معروف است. وی از جمله زنانی است که در قرآن مجید به وی اشاره شده است.[10]

سرپرستی زکریا(علیه‌ السلام) از مریم(سلام الله علیها)
سال‌ها از زندگی عمران و همسرش (حنه)[11] گذشت، اما دارای فرزند نشدند، حنه در غم و اندوه فرو رفت و آتش عشق او به مادر شدن شعله ‌ور گردید، از سوی دیگر خواهرش «اشیاع» که با حضرت زکریا(علیه ‌السلام) ازدواج کرده بود، عقیم و بچه‌ دار نمی شد. در حالی که در سنین بالا به سر برده و دوران بارداری او گذشته بود.
روزی «حنه» زیر درختی نشسته بود، ناگاه چشمش به پرنده‌ای افتاد که به جوجه ‌های خود غذا می‌دهد، مشاهده این محبت مادرانه، آتش عشق فرزند را در دل او شعله ‌ور ساخت و از صمیم دل، از درگاه خدا تقاضای فرزندی کرد و چیزی نگذشت که این دعای خالصانه به هدف اجابت رسید و باردار شد.[12]
در این گیر و دار عمران به رحمت الهی واصل گشته و از دنیا رفت و «حنه» به صف بیوگان پیوست، با خدا نذر کرد نوزادش را خادم خانه خدا کند.[13]
بدین سان در انتظار تولد فرزند بود و فکر می‌کرد که جنین همان پسر بچه‌ای است که خداوند به عمران خبر داده است. سرانجام لحظه زایمان فرا رسید، به هنگام تولد مشاهده کرد که فرزندش دختر است، در این موقع نگران شد که چه کند، زیرا خدمتگزاران مسجد از میان پسران انتخاب می‌کردند، از این رو گفت: پسر، همانند دختر نیست،[14] یعنی دختر نمی‌تواند وظیفه خدمتگزاری مسجد را همانند پسر انجام دهد.
سپس افزود: خدایا من نام این دختر را مریم،[15] می‌‌گذارم و او و فرزندانش را از وسوسه‌های شیطان رانده شده در پناه تو قرار می‌دهم.[16]
چون مریم(سلام الله علیها) برای خدمت به خانه خدا نذر شده بود پس از تولد او، مادرش وی را به بیت المقدس به حضور متولیان آورد و گفت: این کودک هدیه به بیت المقدس است، سرپرستی او را یک نفر از شما بر عهده بگیرد.
چون آثار عظمت از چهره مریم (سلام الله علیها) دیده می‌شد، آنان در کفالت وی به نزاع پرداخته و هر کدام خواهان این افتخار بودند، سرانجام تصمیم گرفتند قرعه کشی کنند. به کنار نهری آمدند.
حضرت زکریا(علیه ‌السلام) نیز جزء آنان بود، قلم‌ها و چوب‌هایی که به وسیله آن‌ها قرعه می‌زدند حاضر کردند، نام هر یک از داوطلبان سرپرستی حضرت مریم(سلام الله علیها) را روی آن‌ چوب‌ها نوشتند و آن قلم‌ها را در میان آب انداختند، هر قلمی که در میان آب فرو می‌رفت بازنده بود. و تنها قلمی که روی آب ماند قلمی بود که نام زکریا(علیه ‌السلام) روی آن نوشته شده بود.
به این ترتیب سرپرستی زکریا(علیه ‌السلام) نسبت به مریم(سلام الله علیها) قطعی شد و در واقع حضرت زکریا(علیه‌ السلام) از همه شایسته ‌تر به سرپرستی مریم(سلام الله علیها) بود. زیرا علاوه بر مقام نبوت، شوهر خاله مریم (سلام الله علیها) نیز بود.
حضرت زکریا(علیه‌ السلام) همچنان سرپرستی مریم (سلام الله علیها) را بر عهده گرفت تا مریم (سلام الله علیها) بزرگ شد و به خدمتگزاری مسجد بیت المقدس مشغول شد و خداوند او را برای این مقام پذیرفت.[17]
مریم(سلام الله علیها) آن چنان به عبادت مشغول بود که روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و در بنی اسرائیل کسی به مقام او نمی‌رسید و همگان منزلت او را آرزو می‌کردند.
هر وقت که زکریا(علیه ‌السلام) برای دیدار ا و می‌آمد و در کنار محراب او قرار می‌گرفت، غذاهای مخصوصی در کنار محراب او مشاهده می‌کرد که شگفت زده می‌شد. وی روزی به او گفت: «ای مریم! این غذاها و میوه‌های غیر فصل را از کجا آوردی؟»
مریم(سلام الله علیها) در جواب فرمودند: این از طرف خداست و اوست که هر کس را بخواهد، بی حساب روزی می‌دهد.[18]
آری به این ترتیب خداوند غذاهای بهشتی غیر فصل،[19] را به مریم(سلام الله علیها) می‌رسانید.[20]

دعای زکریا و بشارت تولد یحیی(علیه ‌السلام)
سالها بود که حضرت زکریا(علیه‌ السلام) و همسرش «اشیاع» عقیم و بی‌بچه زندگی می‌کردند، در حالی که در دوران پیری به سر برده و همسرش ایام باردار شدن را پشت سر گذاشته بود. [21]
زکریا(علیه‌ السلام) بارها تقاضای فرزندی از خداوند نموده بود تا پس از او وارث او گردد،[22] ولی نتیجه نگرفته بود، بنابراین انتظار بچه دار شدن را نداشت، چون خودش و همسرش در نهایت پیری رسیده بودند.[23]
او روزی وارد اتاق مریم(سلام الله علیها) شد که در محرابش مشغول عبادت بود و انواع نعمت‌های آسمانی در برابرش، زکریا(علیه‌ السلام) از دیدن چنین وضع معجزه آسا دگرگون شد و با دیدن منظره میوه‌های بهشتی تابستانی در فصل زمستان و به عکس، دریافت که می‌تواند در فصل پیری دارای میوه فرزند شود، چنانکه مریم(سلام الله علیها) در غیر فصل میوه، دارای میوه‌های گوناگون شده است.
در همین جا بود که با قلبی لبریز از امید، دست به سوی خدا بر داشت و عرض کرد: «خداوندا! از طرف خود فرزند پاکیزه‌ای نیز به من عطا فرما، که تو دعا را می‌شنوی».[24]
طولی نکشید بر زکریا(علیه‌ السلام) که در محراب عبادت مشغول مناجات بود، جبرئیل (علیه السلام) نازل شد و بشارت تولد یحیی(علیه‌ السلام) را به اطلاع او رسانید وسیمای درونی و امتیازات فرزندش را که رسالت و نبوت از جمله آن‌ها بود بیان داشت.[25]
زکریا(علیه‌ السلام) از شنیدن این خبر مسرت آمیز غرق شادی گردید و آنچنان دگرگون شد که در اثر ندای غیبی مبهوت و مدهوش افتاد.[26]
لحظه‌ای گذشت، به خود آمد و اظهار داشت: «ای خدا، چگونه من بچه‌دار می‌گردم، در حالی که پیر و فرتوت گشته‌ام و همسرم نازا است؟
خطاب رسید: خداوند هر کاری را بخوهد میسور است.»[27]
وی که می‌خواست قلبش سرشار از یقین گردد عرض کرد: «پروردگارا! نشانه‌ای برای من قرار ده!
خداوند فرمود: نشانه تو آن است که سه روز جز به اشاره و رمز با مردم سخن نخواهی گفت (و زبانت بدون علت ظاهری از کار می‌ افتد)، پروردگارت را به شکرانه این نعمت بسیار یاد کن، و به هنگام صبح و شام او را تسبیح بگو.[28]
زکریا(علیه‌ السلام) از محراب عبادتش به سوی مردم بیرون آمد و با اشاره به آن‌ها گفت: صبح و شام به شکرانه این نعمت خدا را تسبیح گویید.[29]
آری این علامت آشکار شد، زکریا(علیه‌ السلام) دید بدون علت زبانش بسته شد، ولی هنگام ذکر خدا زبانش گشوده می‌شد، ا و از همین راه دریافت و یقین کرد همان خدایی که زبان بسته را برای ذکرش می‌گشاید، قادر است که رحم بسته (بر اثر نازایی) را بگشاید و از آن فرزندی به وجود آورد.
و در این سه روز، با اشاره لب‌ها و تکان دادن سر، با مردم سخن می‌گفت و بقیه را به ذکر خدا و سپاسگزاری پروردگار به خاطر بشارت داشتن فرزند اشتغال داشت.[30]
طولی نکشید که همسر زکریا(علیه‌ السلام) احساس بارداری کرد و پس از شش ماه یحیی (علیه‌ السلام) متولد گردید، ملائکه آسمانی وی را به آسمان بردند و طبق فرمایش امام باقر (علیه‌ السلام) نخستین غذای او را از آب‌های بهشتی به وی خورانده و سپس به ‎آغوش پدرش زکریا(علیه‌ السلام) برگرداندند، در حالی که خانه نبوت از جمال دل آرای او فوق‌العاده روشن بود.[31] در این حال صدای صلوات و درود از سوی خداوند به این نوزاد طنین انداز شد.[32]
و نوزاد زکریا(علیه‌ السلام) ضمن گزینش به رسالت الهی، مورد عنایت خاص پروردگار قرار گرفت.[33]

شهادت حضرت زکریا(علیه‌ السلام)
هنگامی که حضرت مریم(سلام الله علیها) به قدرت الهی بدون شوهر حامله شد،[34] شیطان به میان بنی اسرائیل رفت و این تهمت بسیار زشت را به مردم القاء کرد، که اگر مریم باردار شده، کار زکریا(علیه‌ السلام) است.
همین باعث شد تا آنکه بنی اسرائیل به زکریا(علیه‌ السلام) شوریدند و تصمیم بر قتل آن حضرت گرفتند، او از دست آن‌ها گریخت، در بیابان به نزدیکی درختی رسید، آن درخت به زبان آمد و گفت: «ای پیامبر خدا نزد من بیا».
زکریا(علیه‌ السلام) نزد آن درخت رفت، درخت شکافته شد، و او به داخل تنه درخت رفت، سپس شکاف درخت بهم آمد و آن حضرت از نظر ان‌ها پنهان شد.
شیطان به آن‌جا رسید و گوشه‌ای از عبای زکریا(علیه‌ السلام) را گرفت و در بیرون درخت نگه داشت، سپس دید گروهی در جستجوی کسی هستند از آن‌ها پرسید: در جستجوی چه کسی هستید؟‌
گفتند: زکریا(علیه‌ السلام).
شیطان گفت: او کنار این درخت آمد و جادو کرد بر اثر سحر و جادوی او، تنه این درخت شکافته شد، و به درون این درخت رفت، نشانه‌اش همین قسمت عبای اوست که در بیرون درخت مانده است.
سپس شیطان به آن‌ها امر کرد ایشان را که اره آورند و آن موضع را با اره بریدند و آن حضرت را در میان درخت بدو نیم کردند و او را به آن حال گذاشتند و برگشتند.
به این ترتیب حضرت زکریا(علیه‌ السلام) مظلومانه به شهادت رسید، پس از شهادت وی، خداوند ملائکه را فرستاد آن حضرت را غسل دادند و کفن کردند و سه روز بر او نماز خواندند، سپس او را به خاک سپردند.[35]

*************************************
[1] – قاموس قرآن: ج 3، ص 164 – سور و آیاتی که نام زکریا(علیه‌ السلام) در آن‌ها ذکر شده است عبارتند از: آل عمران، آیات 37و38 – انعام، آیه 85 – مریم،‌ آیات 2 و 7 – انبیاء، آیه 89.
[2] – تفسیر نورالثقلین: ج 3، ص 322 – تاریخ یعقوبی: ص 83.
[3] – قصص الانبیاء: ص 187.
[4] – تاریخ و اماکن زیارتی سوریه: ص 264 – گرچه بعضی می‌گویند در بیت المقدس مدفون است (قصص قرآن یا تاریخ انبیاء: ج 2، ص 297).
[5] – در بعضی از نسخه‌ها «ایشاع» ضبط شده است.
[6] – بحارالانوار: ج 14، ص 202.
[7] – تفسیر نمونه:‌ج 13، ص 14 – تفسیر مجمع البیان: ج 6،‌ذیل آیه 6 سوره مریم – ریاحین الشریعه: ج 2، ص 275 – سیمای زنان در اسلام: ص 58.
[8] – عمران بن ماثان از فرزندان حضرت ابراهیم(علیه‌ السلام) و پدر حضرت مریم(سلام الله علیها) است. (تفسیر المیزان: ج 3، ص 180).
[9] – از پاره‌ای روایات، استفاده می‌شود که «عمران» نیز پیامبر بود و به او وحی فرستاده می‌شد و باید توجه داشت که این عمران غیر از عمران پدر موسی(علیه‌ السلام) است و در میان آن‌ها هزار و هشتصد سال فاصله است (تفسیر نمونه: ج 2، ص 394 – سفینه البحار: ج 2،‌ص 274).
[10] – سوره‌های آل عمران، آیه 40 – مریم، آیات 5، 8 – انبیاء، آیه 90.
[11] – حنه جز زنانی است که در قرآن به صراحت مورد توجه واقع شده (آل عمران، آیات 35و46).
[12] – از بعضی روایات استفاده می‌شود که خداوند به عمران (همسر حنه) وحی فرستاده بود که به وی پسری خواهد داد، که به مقام پیامبری می‌رسد و با تفضل الهی مردگان را زنده و بیماران غیر قابل علاج را شفا دهد! عمران این جریان را با همسر خود «حنه» در میان گذاشت، لذا هنگامی که او باردار شد تصور می‌کرد، آنچه در رحم دارد همان پسری است که خداوند بشارت آن داده است. بی‌خبر از این که کسی که در رحم اوست، مادر آن فرزند می‌باشد (یعنی مریم مادر عیسی(علیه‌ السلام))، به همین دلیل نذر کرد که پسر را خدمتگزار خانه خدا «بیت المقدس» نماید. (سفینه البحار: ج 1، ص 541 – تفسیر نمونه: ج 2، ص 394).
[13] – سوره آل عمران،‌ آیه 35.
[14] – سوره آل عمران، آیه 36.
[15] – مریم یعنی زن عبادتکار.
[16] – سوره ال عمران‌، آیه 36.
[17] – سوره آل عمران، آیه 37.
[18] – سوره آل عمران،‌آیه 37.
[19] – سفینه البحار: ج 1،‌ص 541.
[20] – مجمع البیان: ج 1و2 (ذیل آیه 37 آل عمران).
[21] – زکریا(علیه‌ السلام) صد و بیست ساله بود و همسرش اشیاع نود و هشت ساله بود، که به یحیی (علیه السلام) حامله گشت و شش ماه بعد او را به دنیا آورد (ریاحین الشریعه: ج 5،‌ص 137 – مجمع البیان: ج 1، و 2 ص 439).
[22] – سوره مریم، آیه 6 – تفسیر قمی، ج 2، ص 48.
[23] – سوره مریم، ایه 8 . زکریا پیرمردی خشک و فرتوت و همسرش نیز پیرزنی نازا و افتاده بود.»
[24] – سوره‌های آل عمران‌، آیه 38 – انبیاء، آیه 98 از حضرت امام رضا(علیه‌ السلام) منقول است: روز اول محرم روزی است که زکریا(علیه‌ السلام) از خدا فرزند طلبید و دعای او مستجاب شد، هر که آن روز را روزه بدارد و دعا کند خدا دعای او را مستجاب می‌گرداند. (حیوه القلوب: ج 1، ص 386 – عیون الاخبار الرضا: ج 1، ص 268).
[25] – سوره‌های آل عمران، آیه 39 – مریم، آیه 7.
[26] – قصص قرآن: ص 227.
[27] – سوره‌های آل عمران، آیه 40 – مریم، آیه 9و 8.
[28] – سوره‌های آل عمران، آیه 41 – مریم، آیه 10.
[29] – سوره مریم،‌آیه 11.
[30] – حیوه القلوب: ج 1، ص 380.
[31] – بحارالانوار: ج 14، ص 180 – حیوه القلوب: ج 1، ص 386.
[32] – سوره مریم، ایه 15.
[33] – همان، آیه 12 و 13.
[34] – ریان باردار شدن آن حضرت در شرح حال حضرت عیسی(علیه‌ السلام) تفصیلا ذکر می‌شود.
[35] – حیوه القلوب: ج 1، ص 382-386 – بحارالانوار: ج 14، ص 179 – علل الشرایع: ص 80.