با توجه به این که خداوند در قرآن بارها بندگان را به عبادت او سفارش کرده (1) عوامل مؤثر برای علاقه فرد به عباداتی همچون نماز، روزه و نیایش به درگاه خدا چیست؟
* شکی نیست که عبادت نقش مؤثری در هدایت آدمی دارد به گونهای که قرآن یکی از از هدفهای بعثت پیامبران را عبادت خداوند میداند. (سوره نحل، آیه 36) برای اینکه اجرای عبادتها جنبه عادت پیدا نکند و علاقه انسان به معنویات استمرار داشته باشد و حتی افزون گردد، شایسته است نکاتی چند مورد توجه قرار گیرد:
شناخت عوامل ایجاد علاقه به معنویات در انسان، از مهمترین و مؤثرترین نکات در این زمینه است. رهپویان این راه، عوامل را به دو قسمت باطنی و خارجی تقسیم کردهاند. عوامل باطنی عبارتند از: حضور قلب، تفهّم، تعظیم، هیبت، رجا و حیا. در حضور قلب، دو چیز شرط شده است:
1. اهتمام به اینکه دنیا حقیر است؛
2. ایمان و تصدیق به اینکه آخرت، خیر و باقی است چنان که خداوند میفرماید: «قُل مَتـعُ الدُّنیا قَلیلٌ والأخِرَهُ خَیرٌ لِمَنِ اتَّقی؛(نساء،77) بگو سرمایه زندگی دنیا ناچیز است و سرای آخرت برای کسی که پرهیزکار باشد بهتر است.»
3. توجه به اینکه نماز، وسیله رسیدن به سرای جاوید است (معارج، 34 و 35). برای برخورداری از حضور قلب، تمرکز فکر و سپردن دل به خدا و عادت دادن قلب به مناجات، توصیه شده است.
«تفهّم» آن است که انسان به هنگام ادای الفاظ بفهمد که چه میگوید و با چه کسی حرف میزند؛ «تعظیم»، این است که بعد از شناخت خدای بزرگ به عظمت او پی برده، در مقابلش خاضع و خاشع باشد و خود را بشناسد که موجودی سراسر نیازمند و تحت تسخیر او قرار دارد؛ «هیبت»، در مقابل قدرت خدا و نفوذ مشیت او است؛ «رجا» به جهت لطف و کرم خدا میباشد و «حیا» برای تقصیر در عبادت خدا و علم به عاجز بودن از قیام به تعظیم حقِ خدا است.
برخی از عوامل خارجی عبارتند از: محبت به دنیا، شنیدن و دیدن صحنههای شبههدار، خوردن لقمه مشکوک، کمرنگ شدن ارزشها و فضایل اخلاقی، اجرا نکردن امر به معروف و نهی از منکر و… .
عوامل دیگر مانند: ریا، عجب، غیبت و… نیز تأثیر فراوان دارد.
خداوند متعال میفرماید: مردانی هستند که تجارت و خرید و فروش، آنها را از یاد خدا و بهپا داشتن نماز و دادن زکات باز نمیدارد…(نور، آیه37) و… .
امام صادق(علیه السلام)میفرماید: (إنّ احبّ الاعمال إلی الله ماداوم علیه العبد و إن قلّ)؛ محبوبترین اعمال نزد خدا چیزی است که بنده بر آن مداومت داشته باشد؛ هر چند کم باشد (2).
همچنین رعایت کردن مجموع این نکتهها، نشاط، پویایی و حرکت به سوی کمال و قرب الهی را بر اثر عبادات و معنویات به انسان عطا میکند (3).
————————————————————————
1. مانند سوره بقره، آیه 21 / انعام آیه 102 / حجر آیه 99 و…
2. بحارالانوار، ج71، ص219.
3. ر.ک: فیض کاشانی، محجهالبیضاء، ج1، ص366ـ375؛ قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، ص15ـ44؛ مصباح یزدی، معارف قرآن، ج1/2، ص23ـ26 و 394ـ434.