«علوم قرآنی »اصطلاحی است درباره مسایلی مرتبط با شناخت قرآن و شؤون مختلف آن.فرق میان «علوم قرآنی »و«معارف قرآنی »آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد،اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیرموضوعی به شمار می رود.
معارف قرآنی یا تفسیر موضوعی،مسایل مطرح شده در قرآن را از حیث محتوایی بررسی می کند.بدین ترتیب که آیات مربوط به یک موضوع را از سراسرقرآن در یک جا گرد آورده و در مورد آن چه که از مجموع آن ها به دست می آید سخن می گوید،مشروط بر آن که از محدوده دلالت قرآنی فراتر نرود.گر چه در تفسیرموضوعی گاه ضرورت دارد به شواهد عقلی و نقلی دیگری نیز استشهاد شود،ولی بحث کاملا قرآنی است و تنها از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می گیرد.این مطلب بدین جهت اهمیت دارد که بحث هایی را که جنبه «معارف اسلامی »دارند و احیانادر کنار دلایل عقلی و نقلی به آیات قرآن نیز استناد می کنند،از«معارف قرآنی »یا«تفسیر موضوعی قرآن »جدا شود.
«علوم قرآنی »بحث های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شؤون مختلف آن است.در علوم قرآنی مباحثی چون وحی و نزول قرآن،مدت و ترتیب نزول،اسباب النزول،جمع و تالیف قرآن،کاتبان وحی،یک سان کردن مصحف ها،پیدایش قرائات و منشا اختلاف در قرائت قرآن،حجیت و عدم تحریف قرآن،مساله نسخ در قرآن،پیدایش متشابهات در قرآن،اعجاز قرآن و…مطرح می باشد.ازاین جهت علوم را به صیغه جمع گفته اند که هر یک از این مسایل در چار چوب خود استقلال دارد و علمی جدا شناخته می شود و غالبا ارتباط تنگاتنگی میان این مسایل وجود ندارد.لذا میان مسایل علوم قرآنی نوعا یک نظم طبیعی بر قرار نیست تا رعایت ترتیب میان آن ها ضروری گردد،لذا هر مساله جدا از مسایل دیگر قابل بحث و بررسی است.
ضرورت بحث در علوم قرآنی از آن جهت است که تا قرآن کاملا شناخته نشود وثابت نگردد که کلام الهی است،پی جور شدن محتوای آن موردی ندارد.برای رسیدن به نص اصلی که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده،باید روشن کرد که آیا تمامی قرائت ها یا برخی از آن ها است که ما را به آن نص هدایت می کند؟هم چنین درمساله نسخ،تشخیص آیه منسوخ از ناسخ یک ضرورت اولی است.البته نسخ به معنای اعم که شامل تخصیص و تقیید نیز می باشد،چنان که در کلام پیشینیان نیزآمده است.هم چنین است مساله متشابهات در قرآن که بدون تشخیص این جهت در آیات،استنباط احکام و استفاده از مفاهیم عالیه قرآن به درستی ممکن نیست وهر یک از مسایل علوم قرآنی در جای خود،نقش مهمی در بهره گیری از محتوای قرآن ایفا می کند.برخی از این مسایل،از مبادی تصوریه و برخی از مبادی تصدیقیه به شمار می روند.
محمد هادی