توصیه‌هایی در زمینه اصول و روش‌های بیان تفسیر

خداوند بزرگ را شاکرم که این توفیق را به بنده عنایت کرد تا سال‏ها در خدمت قرآن باشم و برای اقشار مختلف، معارف قرآن و اهل‏بیت علیهم السلام را بیان کنم. در طول این سنوات، تجربه‏ها و روش‏هایی را در کار آزمودم، اینک آنچه را به نظرم می‏رسد که برای دیگران مفید باشد بازگو می‏کنم; شاید مورد استفاده قرار گیرد. روش‏های بیان تفسیر
1- برای توده مردم تفسیری مختصر در حد «صافی‏» و «شبر» و یا خلاصه «نمونه‏» گفته شود (در حد دو، سه برابر ترجمه) . 2- برای نسل نو آیاتی که درباره آن‏ها، شان نزول و داستان قرار دارد بیان شود. مانند آیات «الم یان … – لیله المبیت – اجعلتم سقایه – و یطعمون الطعام و …» . 3- تفسیر چند دقیقه‏ای همراه با نماز برای عموم مردم; در این موارد مناسب است آیاتی انتخاب و قبلا در تابلو مسجد با خط خوش نوشته و سپس همه با هم بخوانند و چند دقیقه بین دو نماز تفسیر شود. 4- برای طلاب مبتدی (پایه اول) آیات مشابه و ساده در کنار هم قرار داده شده و نتیجه‏گیری شود. مثلا «کلوا واعملوا صالحا» ، «کلوا منها و اطعموا» ، «کلوا و لا تطغوا» یا «قولا لینا» ، «قولا بلیغا» ، «قولوا للناس حسنا» ، «یقول التی هی احسن‏» ، «قولا سدیدا» که از مجموع این گونه آیات دورنمایی از آداب خوردن و آشامیدن و سخن گفتن برای طلاب مبتدی ترسیم می‏شود و آنان نیز به دیگران منتقل می‏کنند. 5- برای دوره‏های بالاتر (پایه‏های 5 و 6) و یا اساتید دانشگاه باید از کنار هم گذاشتن آیات نتیجه‏گیری کرد. نظیر آیه «تعاونوا علی البر» ، «ولکن البر من آمن‏» یا مانند «خذوا زینتکم عند کل مسجد» ، «المال والبنون زینه الحیاه الدنیا» یا نظیر «صراط الذین انعمت علیهم‏» ، «اولئک الذین انعم الله علیهم من النبیین‏» یا نظیر آیه «لاینال عهدی الظالمین‏» ، «اوفوا بعهدی‏» . 6- تفسیر با شیوه پرسش و پاسخ و گفت وگو و احتجاج که مخاطبین این گونه تفسیر حتما باید خواص باشند. بدین صورت که برای هر آیه، تعدادی سؤال طرح گردیده و در جلسه پرسش‏ها مطرح و پاسخ آن از قرآن بیان گردد. 7- در بیان احکام، کسانی که با درس خارج آشنایی دارند می‏توانند از آیات و روایات، دری به سوی احکام بگشایند، یعنی آیه و روایتی که منشاء حکم است‏بخوانند و آن را تفسیر کرده و مساله را نیز بگویند (البته این مخصوص کسانی است که با اجتهاد آشنایی دارند) . مثلا «فتیمموا صعیدا طیبا» ، «فاغسلوا وجوهکم‏» ، «وان تجمعوا بین الاختین‏» ، «حرمت علیکم المیته والدم‏» . 8- تفسیر براساس نیازهای اجتماعی و مسائل روز، نظیر این که اصل در انتخاب همسر چیست «ولامه مؤمنه خیر من مشرکه‏» ; موضوع مشورت کجاست؟ «و امرهم شوری بینهم‏» ولی نبوت و امامت (امرهم) نیست‏بلکه عهدالله است. 9- تفسیر بر اساس عقاید: آیات توحید، آیات نبوت، آیات معاد. 10- تفسیر بر اساس امثال قرآن و یا قصص آن. اصولی که در گفتن تفسیر باید مورد توجه باشد:
1- توجه به حوصله مردم و فرصت آن‏ها «علم الله ان فیکم ضعفا… خفف الله‏» . 2- توجه و وضعیت جسمی (چنانچه در لحظه افطار دعا یک سطر است) . 3- توجه به سطح فهم مردم «بلسان قومه‏» ، «افلا ینظرون الی الابل‏» ، «و الی السماء» . 4- توجه به نیازهای مردم و نپرداختن به بیان مطالب و اطلاعات غیرضروری و بی‏فایده یا یاس‏آور «قل الله اعلم بما لبثوا» . 5- پرهیز از به کارگیری اصطلاحات فنی و طرح مباحث دقیق ادبی. 6- پرهیز از حاشیه رفتن بی‏جا که منجر به فراموش کردن اصل موضوع شود. 7- پرهیز از فاصله طولانی با مخاطب عمودی (منبر بلند) یا افقی. 8- پرهیز از سخنرانی همراه با داد و فریاد و صدای یکنواخت. 9- پرهیز از رکود جسمی که گوینده مانند مجسمه باشد. (شما در چند دقیقه نماز، انواع حرکت‏ها را می‏بینید و در ماه رجب به مناسبت «حرم شیبتی‏» ، دست‏به ریش گرفته می‏شود) . 10- دیدن کلاس‏های دیگران و یاد گرفتن تجربه‏های دیگران. 11- سؤال از مستمعین مختلف درباره کم و کیف جلسه. 12- پذیرفتن انتقادات شفاهی و کتبی. 13- کمک گرفتن از افراد قوی در بازگو کردن درس قبل به صورت داوطلب. 14- نوشتن یک آیه با خط زیبا روی تابلو در چند شب به گونه‏ای که همه مردم با آن انس بگیرند. 15- تفسیر از 5 دقیقه شروع و حداکثر بیست دقیقه بیشتر طول نکشد. ناگفته پیداست که شیوه تفسیر گفتن، با خطابه و حماسه فرق دارد. 16- از آیاتی شروع کنیم که مخاطبین با آن آشنا هستند. نظیر سوره‏های آخر قرآن. 17- آیاتی را تفسیر کنیم که موضوع روز و مورد نیاز باشد. مانند: غیبت، رشوه، ازدواج، همسرداری، تهاجم فرهنگی و … . 18- در تفسیر گفتن لازم نیست تمام آیات به ترتیب بحث‏شود، می‏توان آیاتی را انتخاب و تفسیر کرد. هر چه از سخنرانی بکاهیم و بر مطالب قرآنی و روایی بیفزاییم به نورانیت‏بحث افزوده‏ایم. ممکن است در هر منطقه‏ای، چند روحانی یا عالم باشند که بین خودشان تفسیری را مباحثه و خلاصه آن را برای مردم بگویند. اگر فرصت تدبر و تحقیق جدید نیست، باید از تفاسیر موجود استفاده کرد. می‏توان بر اساس مخاطب‏های مختلف چند نفر عالم و روحانی، تفاسیر متعددی در منطقه بگویند; یکی داستان‏های قرآن را بگوید و دیگری معاد قرآن را مطرح و سومی آیات اخلاقی را و … می‏توان (به مناسبت‏سال) آیاتی که حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه به کار برده‏اند موضوع بحث قرار داد. می‏توان آیاتی را که در شان علی بن ابی‏طالب علیه السلام است مورد بحث قرار داد. (1) پی‏نوشت: 1) در این زمینه از فهرست آخر کتاب نهج‏البلاغه دکتر صبحی صالح می‏توان استفاده کرد و یا از نرم‏افزارهای رایانه‏ای در این زمینه بهره برد. لازم به ذکر است‏بیش از 150 آیه قرآن در نهج‏البلاغه مورد استشهاد و تفسیر قرار گرفته است.

محسن قرائتی