تاریخچه تفسیر موضوعى و انواع آن را بیان کنید.
جوانه هاى تفسیر موضوعى پیش از هرچیز در خود قرآن دیده می شود، زیرا دستور قرآن در زمینه تفسیر آیات متشابه به وسیله آیات محکم، نوعى از تفسیر موضوعى است.
سپس در سخنان امامان(ع) نمونه هاى فراوانى آمده که شیوه گردآورى آیه هاى مربوط به یک موضوع و جمع بندى و استفاده از آنها را به ما آموخته است.
در کلمات دانشمندان اسلامی تفسیر موضوعى به صورت مقطعى و بر محور موضوعات خاص بسیار دیده می شود، ولى تفسیر موضوعى را بر تمام محورها مطرح نکرده اند.
از کسانى که در این موضوع پیش گام بوده است، علامه مجلسى در کتاب بحارالانوار است که در هر فصل آیه هاى مربوط به آن را جمع آورى کرده است.
از نمونه هاى دیگر از تفسیر موضوعى در گذشته، کتاب هایى است که با عنوان «آیات الاحکام» نوشته شده است. نخستین کتاب در این باره، کتاب احکام القرآن تألیف محمد بن صائب کلبى است (متوفاى 146 ق) تفاسیر موضوعى نسبتاً جامع و فراگیر و مستقل، در قرن کنونى رایج گشته است و دانشمندانى در این زمینه آثار ارزشمندى ارائه کرده اند؛ مانند: مفاهیم القرآن و منشور جاوید، تألیف آیه الله جعفر سبحانى؛ پیام قرآن، تألیف آیه الله مکارم شیرازى؛ تفسیر موضوعى، تألیف آیه الله جوادى آملى؛ معارف قرآن، تألیف آیه الله مصباح یزدى و … .
انواع تفسیر موضوعى به دو بخش کلى تقسیم می شود:
1. تفاسیر موضوعى تک بعدى: تفاسیرى که یک موضوع خاص را در قرآن پى گیرى کرده اند، مانند آیات الاحکام که تنها احکام فقهى مطرح شده در قرآن را مورد بررسى قرار داده اند، تاریخ و قصص قرآن که داستان پیامبران و داستان هاى قرآنى را جمع آورى کرده اند، اخلاق در قرآن که آیه هاى اخلاقى را گردآورى نموده اند و … .
2. تفاسیر جامع و فراگیر: تفاسیرى که موضوعات گوناگون را بررسى کرده اند402.
—————
402. ر.ک: محمدهادى معرفت، تفسیر و مفسران، ج 2، ص 530 ـ 531 ؛ ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن، ج 1، ص 23 ـ 29.