از نظر قرآن کریم معاد، روحانى است یا روحانى و جسمانى؟
معاد، جسمانى و روحانى است.
روحانى است، چون: هدف از محشور شدن بدن، دریافت جزا و پاداش است و پاداش و کیفر در مورد جسمِ بدون روح بى معناست و آن که عذاب را درک می کند، روح است. هم چنین علاوه بر پاداش ها و کیفرهاى حسّى و دردها و لذّت هاى جسمی، یک رشته پاداش ها و کیفرهاى روحى و غیر حسّى براى صالحان و تبهکاران است که روح براى درک آنها نیاز به بدن و قواى حسّى ندارد: (وَ رِضوان من اللَّهِ أَکْبَرُ ذَ لِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)[34] و خوشنودى خدا بزرگ تر است. این است همان کامیابى بزرگ.
و جسمانى است، چون: از دیدگاه قرآن مجید، مسئله معاد جسمانى از امور قطعى و مسلّم است و از ضروریات به شمار می آید.
آیاتى که بر این مسئله دلالت دارد، عبارتند از:
1. آیاتى که مربوط به زنده شدن برخى از مردگان در دنیاست که چگونگى زنده شدن آنان رادر آخرت نشان می دهد و می فهماند که همین جسم، دوباره زنده می شود؛ مانند: زنده شدن پرندگان در قصه ابراهیم(ع)[35]، زنده شدن عزیر[36] و زنده شدن قومی از بنى اسرائیل[37].
2. آیاتى که در جواب منکران معاد می گوید: خداوند بار دیگر استخوان هاى پوسیده و خاک شده را به حیات مجدد باز می گرداند؛ مانند: یس، 78 و 79؛ قیامت، 3 و 4؛ واقعه، 47 ـ 50؛ اسراء، 98 و … .
3. آیاتى که می گوید: انسان ها در قیامت از قبرها برانگیخته می شوند. معلوم است که قبرها جایگاه جسم انسان هاست مانند: حج، 7؛ یس، 51 و 52؛ قمر، 7؛ معارج، 43 و … .[38]
4. آیاتى که می گوید: انسان از خاک آفریده شده، به خاک برمی گردد و بار دیگر از خاک زنده می شود؛ مانند: طه، 55؛ نوح، 17 و 18؛ اعراف، 25 و … .
5. آیاتى که رستاخیز انسان ها را به زنده شدن زمین هاى مرده تشبیه می کند و اگر جسم، بار دیگر لباس حیات نمی پوشید، تشبیه آن به زنده شدن زمین، بعد از مرگش بى تناسب بود؛ مانند: فاطر، 9؛ ق، 11؛ روم، 19؛ زخرف، 11 و … .
6. آیاتى که از انواع نعمت هاى مادّى بهشت (میوه ها، نهرها، انواع شراب هاى طهور، انواع لباس ها و …) سخن می گوید؛ مانند رحمن، 46 ـ 76؛ غاشیه، 8 ـ 16 و … .
7. آیاتى که از انواع عذاب هاى جسمانى جهنم سخن می گوید و اگر معاد، فقط جنبه روحانى داشته باشد، باید تمام این تعبیرها را به معانى مجازى حمل کرد، درحالى که هیچ مجوّزى براى این کار وجود ندارد؛ مانند: واقعه، 42 ـ 44؛ توبه، 35؛ محمد، 15؛ دخان، 43 ـ 46؛ غاشیه، 4 ـ 7. و … .
8. آیاتى که از شهادت و گواهى اعضاى بدن انسان (چشم، گوش، پا و …) بر اعمالش سخن می گوید؛ مانند: یس، 65؛ فصلت، 20 و 21؛ نور، 24 و … .
9. آیاتى که از موضع گیرى هاى سخت دشمنان اسلام در برابر مسئله معاد سخن می گوید، چرا که بقاى روح، چیز عجیبى نبود و اقوام جاهلى نیز به بقاى روح عقیده داشتند؛ از معاد جسمانى وحشت و تعجب می کردند و ادعاى زنده شدن بعد از مرگ را غریب می شمردند؛ مانند: سبأ، 7 و 8؛ مؤمنون، 37 و 38؛ صافات، 16 و 17؛ و … .
10. آیاتى که از دگرگونى بدن در جهنم سخن می گوید؛ مانند: نساء، 56؛ محمد، 15؛ و … .[39]
11. آیاتى که می گوید معاد، آفرینش جدید بدن انسان است؛ مانند: یس، 81 .
—————
[34] توبه، آیه 72.
[35] بقره، آیه 260.
[36] همان، آیه 259.
[37] همان، آیه 243.
[38] شایان ذکر است که در آموزه هاى دینى، واژه «قبر» در دو معنا به کار رفته است: یکى گودالى که جسد مرده را در آن می گذارند، دیگرى جهان برزخ که پس از مرگ روح انسان در آن جا قرار دارد.
[39] براى آگاهى بیشتر و کیفیت دلالت آیات مذکور بر معاد جسمانى ر.ک: ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن، ج 5، ص 307 ـ 333 و جعفر سبحانى، منشور جاوید، ج 9، ص 108 ـ 124.