آیا ولایت پیامبر و امامان معصوم (ع) در بُعد سیاسى با اختیار انسان ها تضاد ندارد؟
در نظام حکومتى اسلام، مردم هم در ایجاد و به فعلیت رساندن حکومت اسلامی نقش دارند و هم در اداره و نظارت بر کارهاى اجرایى. توضیح این که:
سهم و نقش مردم در حکومت اسلامی بر کسى پوشیده نیست؛ مردم در زمان حضور (عهد رسالت و حضور امامان معصوم) در ایجاد توان و قدرت اجرایى براى زعیم قانونى و شرعى، نقش داشتند و موظف بودند به تعهدى که در مقابل پیامبر و امام بر گردن گرفته بودند، وفادار بمانند و در رابطه با اسلام و نظام، پایبند بوده و در هر جنگ و صلحى که پیش آید، پابرجا بمانند.
در عصر غیبت مردم با بیعت خود، دو نقش ایفا می کنند:
1. شناسایى واجدان شرایط لازم در سایه رهنمود عقل و شرع.
2. انتخاب فرد اصلح و تعهد وفادارى نسبت به او و فراهم ساختن امکانات لازم براى ایجاد توان اجرایى دولت حاکم.
در واقع مردم با بیعت در عصر غیبت در به فعلیت رساندن ـ نه مشروعیت بخشیدن ـ رهبرى شخص داراى صلاحیت رهبرى، نقش ایفا می کنند.
در توضیح این مطلب یادآور می شویم که شارع براى زمان غیبت اوصافى را ارایه داده، تا هر که واجد آن شرایط باشد، شایستگى مقام ولایت را داشته باشد: «ان احق الناس بهذا الامر اقواهم علیه و اعلمهم بامر الله فیه»[20]. آن گاه تشخیص واجدان شرایط را به مردم واگذار کرده، تا به وسیله خبرگان خود فرد اصلح را شناسایى کرده با او بیعت کنند. بنابراین، سهم مردم در تنجیز ولایت فقیه، سهم عمده است و به واقع این مردم هستند که در ایجاد حکومت مورد پسندخود نقش اساسى را ایفا کرده اند.
پس از تشکیل حکومت اسلامی، برخى از نقش هایى که مردم در حکومت ایفا می کنند عبارتند از:
1. طرف مشورت قرار گرفتن مسئولان حکومت؛ یعنى مسئولان حکومت اسلامی در برخى از برنامه ها (مانند برنامه ریزى اقتصادى) که مربوط به امور الهى نیستند، می توانند با مردم مشورت کرده و رأى اکثریت را ترجیح بدهند؛ چنان که آیات شورى به این مطلب دلالت دارد؛ (وَشَاوِرْهُمْ فِى الاَْمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّه)؛[21] در کارها با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتى،[ قاطع باش!] و بر خدا توکل کن![22]
البته، روشن است که شارع مقدس، در این زمینه دستور مشورت داده، ولى این که طریقه شورى چگونه است، به خود مردم واگذار شده، تا آن را مطابق شیوه خردمندان انجام دهند.
2. نظارت بر کارهاى مسئولان؛ نظارت همگانى، عامل بازدارنده نیرومندى در برابر لغزش مسئولان محسوب می شود. یکایک آحاد امت مسئولیت نظارت را بر عهده دارند و این یکى از فرایض اسلامی است. در روایتى حضرت رسول اکرم می فرمایند: «سه چیز است که وجدان پاک یک فرد مسلمان، از آن فرو گذارى نمی کند و بر خود روا نمی دارد که درباره آن کوتاهى کند.
خلوص نیت در رفتار و کردار خویش و پیوسته خدا را در نظر داشتن؛
اندرز پاک و دور از آلایش، نسبت به مسئولان امر روا داشتن؛
پیوستن به بافت جماعت مسلمانان و از ایشان کناره نگرفتن.»[23]
هم چنان که حضرت على(ع) می فرمایند: مسئولیت امت در مقابل دولت حاکم، این است که به پیمان خود وفادار بمانند و اگر کاستى هایى می بینند، در حضور مسئولان یادآور شوند و در غیاب آنان در صدد افشاى عیب ها و اشکال ها نباشند و دستورها را به طور کامل انجام دهند.[24]
—————
[20] بحارالانوار، ج 24، ص 248.
[21] آل عمران، آیه 159.
[22] شورى، آیه 38.
[23] بحارالانوار، ج 75، ص 66.
[24] نهج البلاغه، خطبه 34، صبحى صالح؛ ر.ک: محمد هادى معرفت، ولایت فقیه، ص 82 ـ 111 و محمدتقى مصباح یزدى، حقوق و سیاست در قرآن، ص 285 ـ 317.