آیا در قیامت همه مردگان که در سراسر زمین دفن هستند، در یک مکان مخصوصى براى حساب رسى جمع می شوند یا هر کس در محلى که دفن می باشند از قبر بیرون آمده حساب رسى می شوند؟
از آیات قرآن استفاده می شود در روز قیامت، همه مردگان، به طور ناگهانى و به یک باره، با قدرت پروردگار دوباره زنده و از قبرها بیرون آمده و در صحراى محشر جمع شده و به حساب آنها رسیدگى می شود. (وَ یوْمَ نُسَیرُ الْجِبَالَ وَ تَرَى الاَْرْضَ بَارِزَهً وَ حَشَرْنَـهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا * وَ عُرِضُوا عَلَى رَبِّکَ صَفًّا لَّقَدْ جِئْتُمُونَا کَمَا خَلَقْنَـکُمْ أَوَّلَ مَرَّهِم بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّن نَّجْعَلَ لَکُم مَّوْعِدًا * وَ وُضِعَ الْکِتَـبُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یقُولُونَ یـوَیلَتَنَا مَالِ هَـذَا الْکِتَـبِ لاَ یغَادِرُ صَغِیرَهً وَلاَ کَبِیرَهً إِلاَّ أَحْصَـهَا وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلاَ یظْـلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا)[25]؛ [به خاطر بیاور] روزى را که کوه ها را به حرکت در می آوریم و زمین را آشکار [و مسطح] می بینى و همه آنها (انسان ها) را محشور می کنیم و احدى را فروگذار نخواهیم کرد. آنها در یک صف به پروردگارت عرضه می شوند [و به آنها گفته می شود] شما همگى نزد ما آمدید؛ آن گونه که در آغاز شما را آفریدیم، اما شما گمان می کردید ما موعدى برایتان قرار نخواهیم داد و کتاب (کتابى که نامه اعمال همه انسان ها است) در آن جا گذارده می شود، اما گنه کاران را می بینى که از آن چه در آن است ترسان و متوحش اند و می گویند: اى واى برما! این چه کتابى است که هیچ عمل کوچک و بزرگى نیست مگر این که آن را شماره کرده است؟ و همه اعمال خود را حاضر می بینند و پروردگارت به احدى ظلم نمی کند.
قرآن کریم، در جاى دیگر می فرماید: (یوْمَئِذ یصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّیرَوْا أَعْمَــلَهُمْ * فَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه خَیرًا یرَهُ * وَ مَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّه شَرًّا یرَهُ)[26]؛ در آن روز مردم به صورت گروه هاى مختلف از قبرها خارج می شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. پس هر کس به اندازه سنگینى ذره اى کار خیر انجام داده آن را می بیند و هر کس به اندازه ذره اى کار بد کرده آن را می بیند.
واژه «اشتات» به معناى متفرق و پراکنده است. این اختلاف و پراکندگى ممکن است به این خاطر باشد که اهل هر مذهبى جداگانه وارد عرصه محشر می شوند، یا اهل هر منطقه اى جدا وارد می شوند و یا این که گروهى با صورت هاى زیبا و شاد و خندان و گروهى با چهره هاى عبوس و تیره و تاریک در محشر گام می نهند. بنابراین، آن چه از آیات درباره حشر انسان ها در قیامت استفاده می شود، این است که همگى به یک باره در قیامت حاضر خواهند بود، و از قبرها براى حساب رسى بیرون خواهند آمد.
و از آیات دیگر استفاده می شود که، مکان حضور و حساب رسى آنها غیر از این زمینى است که ما در این دنیا بر روى آن زندگى می کنیم: (یوْمَ تُبَدَّلُ الاَْرْضُ غَیرَ الاَْرْضِ وَ السَّمَـوَ تُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْوَ حِدِ الْقَهَّارِ)[27]؛ در آن روز که این زمین به زمین دیگر و آسمان ها [به آسمان هاى دیگر] تبدیل می شوند و آنها در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می گردند. البته از ظاهر بسیارى از آیات قرآن کریم، به دست می آید که منظور از تبدیل آسمان ها و زمین، تبدیل ذاتى نیست، بلکه تبدیل در صفات است؛ به این معنا که این کره خاکى و هم چنین آسمان ها، ویران می گردند و بر ویرانه هاى آنها، زمین و آسمانى نو و تازه آفریده می شود که نسبت به این زمین و آسمان، در سطحى بالاتر از نظر تکامل قرار دارند. در این باره می توان به آیات 21، فجر؛ سوره زلزال؛ 14 و 15 واقعه؛ 105 و 108 طه، و … مراجعه کرد.[28]
—————
[25] کهف، آیه 47 ـ 49.
[26] زلزله، آیه 6 ـ 8.
[27] ابراهیم، آیه 48.
[28] ر.ک: تفسیر نمونه، ج 12، ص 45 ـ 453؛ همان، ج 27، ص 224 ـ 228؛ همان، ج 10، ص 390 ـ 391.